Do ảnh hưởng của lịch sử, vị trí địa lý, sự giao lưu thương mại và giao thoa văn hoá, nghệ thuật kiến trúc cảnh quan (KTCQ) Việt Nam trong quá trình hình thành và phát triển đã du nhập các phong cách KTCQ từ các nước phương Đông lân cận và phương Tây. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay, sự du nhập các trào lưu KTCQ đương đại thế giới đã và đang diễn ra ngày càng sôi nổi và rõ rệt.

Một trong những xu hướng xuất hiện đầu tiên và ảnh hưởng mạnh mẽ nhất tại các công trình KTCQ đương đại Việt Nam là xu hướng bảo tồn cảnh quan lịch sử, với các phiên bản khác là xu hướng phục dựng và mô phỏng cảnh quan truyền thống. Việc du nhập các phong cách vườn Nhật Bản, vườn Trung quốc, vườn Pháp… vào Việt Nam cũng nằm trong trào lưu hướng về các giá trị của cảnh quan lịch sử.

Bên cạnh đó, KTCQ đương đại tại các vùng đô thị, ngoại ô, nông thôn và vùng cảnh quan thiên nhiên Việt Nam đang du nhập nhiều xu hướng khác nhau: kiến tạo nơi chốn, tái thiết cảnh quan hậu công nghiệp, thiết kế cảnh quan bền vững, thiết kế sinh thái, đô thị học nước cảnh quan, cảnh quan sự kiện, nông nghiệp đô thị, cảnh quan theo phương đứng,… Cùng với việc kết hợp các loại hình nghệ thuật khác như: nghệ thuật đường phố, nghệ thuật công cộng, nghệ thuật chiếu sáng cảnh quan… trong các dự án KTCQ, xu hướng sử dụng vật liệu xây dựng bền vững trong KTCQ đương đại tại Việt Nam cũng đang ngày một được quan tâm nhiều hơn.

1. Giới thiệu

Do ảnh hưởng của lịch sử, vị trí địa lý, sự giao lưu thương mại và giao thoa văn hoá, nghệ thuật kiến trúc cảnh quan Việt Nam trong quá trình hình thành và phát triển đã du nhập các phong cách kiến trúc cảnh quan từ các nước phương Đông lân cận và phương Tây.

Giai đoạn phong kiến Việt Nam với sự giao thoa của những nền văn hoá bản địa Việt, Champa… với những nền văn hoá ngoại lai như Trung Hoa, Ấn Độ, Nhật Bản, phương Tây (chủ yếu qua các nhà truyền giáo và các thương gia…), hình thành nên phong cách cảnh quan truyền thống Việt Nam (từ vườn nhà ở dân gian đến quý tộc, hoàng gia, vườn công trình tôn giáo tín ngưỡng…) và phong cách cảnh quan ảnh hưởng phương Tây pha trộn các yếu tố truyền thống bản địa (thể hiện qua các công trình nhà thờ, nhà nguyện Công giáo…).

Giai đoạn thuộc địa Pháp với sự ảnh hưởng mạnh mẽ của chính quyền thuộc địa, các cộng đồng người Á và Âu nhập cư, cùng với các tầng lớp dân cư người Việt từ bình dân đến giàu có, hình thành và phát triển nhiều loại hình cảnh quan mới như đại lộ, quảng trường, vườn hoa, công viên đô thị, nghĩa trang, vườn công trình công cộng…

Giai đoạn xây dựng Chủ nghĩa Xã hội ở miền Bắc và Việt Nam Cộng Hoà ở miền Nam (1955-1975) chịu ảnh hưởng bởi các xu hướng kiến trúc cảnh quan du nhập vào Việt Nam, hệ thống chính trị - xã hội, bên cạnh những tìm tòi, khai thác các giá trị kiến trúc cảnh quan dân tộc của các kiến trúc sư ở cả hai miền. Tại miền Bắc hình thành những khu vực cảnh quan tiểu khu nhà ở, các công viên, quảng trường, tượng đài… ảnh hưởng phong cách Hiện đại Xô Viết (Soviet Modernism) pha trộn tính hiện đại địa phương. Tại miền Nam, phong cách Hiện đại nhiệt đới (Tropical Modernism) được khai thác trong kiến trúc cảnh quan công trình và các không gian công cộng, kết hợp các yếu tố dân tộc.

Sau giai đoạn phục hồi sau chiến tranh (1975-1985), Việt Nam bước vào giai đoạn Đổi mới kinh tế (1985-2000) ghi dấu ấn với các công trình kiến trúc cảnh quan công cộng chủ yếu khai thác các yếu tố dân tộc, truyền thống của nghệ thuật vườn cảnh Việt Nam, pha trộn một số đường nét ngôn ngữ cổ điển hoặc hiện đại, ảnh hưởng kiến trúc cảnh quan phương Tây hoặc Xô Viết. Bên cạnh đó, cũng xuất hiện một số trào lưu mới với gu thẩm mỹ và thị hiếu ảnh hưởng văn hoá ngoại lai du nhập của một tầng lớp những người chủ sở hữu mới trong giai đoạn Mở cửa kinh tế. Một số nhà đầu tư nước ngoài đầu tiên bắt đầu đầu tư vào lĩnh vực bất động sản nghỉ dưỡng, sân golf, các khu đô thị, khu dân cư mới...

Giai đoạn từ năm 2000 đến nay là giai đoạn phát triển nở rộ của lĩnh vực kiến trúc cảnh quan, với sự đa dạng về loại hình, phong cách, ngôn ngữ kiến trúc cảnh quan, kỹ thuật và vật liệu xây dựng..., một mặt hội nhập các xu hướng chung trong lĩnh vực nghề nghiệp trên thế giới, mặt khác đánh dấu những chuyển mình tìm về bản sắc, cội nguồn dân tộc, khai thác các yếu tố bản địa.

Trong khuôn khổ bài viết này, chúng tôi sẽ phân tích rõ hơn các xu hướng, đặc trưng của các công trình kiến trúc cảnh quan tại Việt Nam trong giai đoạn từ 1990 đến nay.

2. Các loại hình công trình kiến trúc cảnh quan đương đại Việt Nam

Trên thế giới, giai đoạn kiến trúc cảnh quan đương đại thường được tính từ thập niên 1960 đến nay. Tuy nhiên tại Việt Nam, làn sóng đầu tư bất động sản với vốn ngoại (nhà ở, văn phòng, du lịch…) bắt đầu hình thành từ thập niên 1990 và phát triển mạnh từ giữa những năm 2000 đến nay, vì vậy, có thể xem giai đoạn từ 1990 đến nay là giai đoạn phát triển kiến trúc cảnh quan đương đại Việt Nam với sự ảnh hưởng giao thoa mạnh mẽ của nhiều xu hướng, phong cách thiết kế quốc tế. Từ đây, kiến trúc cảnh quan trở thành một trong những lĩnh vực thiết kế môi trường sống được quan tâm, bên cạnh các lĩnh vực quy hoạch xây dựng đô thị, thiết kế đô thị, thiết kế nội thất… với đa dạng các loại hình dự án kiến trúc cảnh quan gắn liền với các nhu cầu sau:

• Nhu cầu về nhà ở và khu ở tiện nghi, an toàn, xanh với các dự án bất động sản nhà ở, các khu đô thị mới: phát triển hình thái cảnh quan đường phố, tuyến phố thương mại, sân vườn khu biệt thự, không gian cây xanh thảm cỏ vườn hoa dưới chân các toà tháp, sân chơi trẻ em, sân tập thể thao… (như các dự án phát triển nhà ở quận 7 TPHCM, dự án Sài Gòn Pearl, Vinhomes Times City giai đoạn 1…), các dự án khu đô thị sau này bổ sung thêm nhiều không gian cảnh quan xanh (như hệ thống vườn, quảng trường… của Vinhomes Times City giai đoạn 2 và 3…), hoặc có thêm các tiện ích công viên trung tâm, sân tập golf, bến du thuyền, hồ, kênh đào… (như các khu đô thị mới Phú Mỹ Hưng, Ecopark Hưng Yên, Gamuda City Hà Nội, Vinhomes Central Park và Vinhomes Grand Park Quận 9, TPHCM…), hoặc hướng đến mô hình khu ở nghỉ dưỡng sức khoẻ Blue zones (như khu Onsen Villas tại Ecovillage Saigon River – Đồng Nai với việc dẫn dòng khoáng nóng Onsen tới từng nhà...).
• Nhu cầu kết nối cộng đồng, giao tiếp xã hội với các dự án cải tạo cảnh quan không gian công cộng đô thị (quảng trường, vườn hoa, công viên, đường hoa, phố đi bộ, phố sách…) như các dự án công viên – vườn hoa nhỏ tại TPHCM như Chi Lăng, Lam Sơn, vườn nghệ thuật Bách Tùng Diệp, công trường Mê Linh, Hồ Con Rùa... Các tuyến phố đi bộ, chợ đêm được hình thành và phát triển ở nhiều thành phố (như phố đi bộ Nguyễn Huệ, Bùi Viện - TPHCM; khu vực Hồ Hoàn Kiếm và phố cổ, Hồ Thuyền Quang, phố Trịnh Công Sơn - Hà Nội; phố đi bộ Nguyễn Đình Chiểu, Hai Bà Trưng, phố Tây - Huế, các chợ đêm Bến Thành, Bình Tây, Tân Định, Hồ Thị Kỷ - TPHCM…). Mô hình đường sách cũng được nhân rộng tại nhiều đô thị như đường sách Nguyễn Văn Bình TPHCM, phố sách 19/12 Hà Nội, đường sách Vũng Tàu... nhằm phát triển văn hoá đọc. Các không gian công cộng tạm thời (như các dự án sân chơi cộng đồng tái chế, vườn cộng đồng… của doanh nghiệp xã hội Think Playgrounds) đóng góp một hướng tiếp cận cho các không gian đô thị bị bỏ hoang.
• Nhu cầu cải thiện môi trường và cảnh quan đô thị, với các dự án cải tạo sông, kênh rạch tại TPHCM (Nhiêu Lộc – Thị Nghè, Tân Hoá Lò Gốm, Xuyên Tâm…), tại Hà Nội (sông Tô Lịch, hồ Hoàn Kiếm…), tại Đà Lạt (suối Cam Ly…), tại Đà Nẵng (Dòng sông Ánh sáng hai bờ sông Hàn…), tại Huế (công viên, cầu và đường đi bộ hai bờ sông Hương…). Việc bảo vệ hành lang thoát lũ của sông Hồng song song với khai thác giá trị cảnh quan sinh thái của khu vực bãi giữa sông Hồng đã trở thành chủ đề được sự quan tâm của chính quyền, giới chuyên môn và cộng đồng. Các khu vực bị nhiễm mặn, nhiễm phèn, đất nông nghiệp bị thoái hoá, bạc màu… ngày càng được phổ biến các phương pháp cải thiện môi trường bằng các giải pháp cảnh quan.
• Nhu cầu bảo tồn, gìn giữ, phát huy giá trị di sản văn hoá và di sản thiên nhiên, với các dự án bảo tồn, trùng tu, cải tạo không gian cảnh quan di sản văn hoá như dự án làng cổ Đường Lâm (Sơn Tây), nhà cổ Mã Mây, 38 Hàng Đào trong khu phố cổ 36 phố phường, biệt thự Trần Hưng Đạo, hồ Hoàn Kiếm, vườn hoa Diên Hồng… (Hà Nội); bảo tồn và khai thác giá trị dịch vụ du lịch, giáo dục cộng đồng của các Vườn quốc gia, khu Ramsar, khu bảo tồn đất ngập nước…
• Nhu cầu nghỉ dưỡng, chữa lành, trải nghiệm thiên nhiên, kết hợp các yếu tố tạo hình cảnh quan điểm nhấn thu hút du lịch, với nhiều dự án khu du lịch, công viên chuyên đề, khu resort, bất động sản nghỉ dưỡng, sân golf, homestay, farmstay… tại các vùng cảnh quan biển đảo, vùng cảnh quan đồi núi, trong các phân khu dịch vụ du lịch của các vườn quốc gia, các vùng cảnh quan nông thôn, cù lao, làng chài, làng dân tộc… thực hiện bởi các chủ đầu tư tư nhân hoặc cộng đồng.
• Nhu cầu an toàn thực phẩm của cư dân đô thị với loại hình nông nghiệp đô thị như vườn rau trên mái nhà phố, trên ban công căn hộ chung cư… của nhiều gia đình, mái của trường học… (nổi bật có các công trình thiết kế bởi Võ Trọng Nghĩa Architects từ năm 2011 đến nay, như các dự án nhà ở đô thị riêng lẻ: nhà Hà Nội Green renovation, nhà Hoan ở Nha Trang, nhà Đông Anh, nhà Thắng ở Đà Nẵng…, hay vườn trên mái ở Farming Kindergarten Đồng Nai…), các vườn cộng đồng, trang trại nông nghiệp hữu cơ… (như vườn cộng đồng The Green Dots Nam Thi House; vườn cộng đồng thuộc dự án Zero Waste Community tại phường Phước Mỹ, quận Sơn Trà, Đà Nẵng; vườn cộng đồng Tân Mai Hà Nội của dự án Think Playgrounds…; các trang trại nông nghiệp hữu cơ kết hợp du lịch sinh thái …).

Bên cạnh đó, các loại hình kiến trúc cảnh quan hình thành tự phát bởi cộng đồng tại các không gian không chính thức vẫn tồn tại và phát triển, với hình thức các vườn cộng đồng tự phát trong các khu dân cư (trên vỉa hè, gốc cây, khu đất trống…), các không gian sáng tạo nghệ thuật không chính thức của các nghệ sĩ (trên đường phố, tường nhà, mái nhà…).

3. Các xu hướng thiết kế kiến trúc cảnh quan đương đại tại Việt Nam

Nhìn chung các xu hướng kiến trúc cảnh quan đương đại tại Việt Nam đang dần tiệm cận với xu thế chung quốc tế, với sự xuất hiện đa dạng các phong cách, ngôn ngữ tạo hình kiến trúc cảnh quan, nền tảng lý luận… Trong bài viết này, chúng tôi phân loại các xu hướng thiết kế theo các khái niệm được chấp nhận rộng rãi trong lĩnh vực kiến trúc cảnh quan trên thế giới.

• Xu hướng bảo tồn cảnh quan lịch sử ra đời từ giữa thế kỷ 19. Tại Mỹ, đối với cảnh quan thiên nhiên, đánh dấu bởi sự hình thành công viên quốc gia đầu tiên vào năm và sự ra đời của bộ luật Công viên quốc gia vào năm 1916 tại Mỹ; đối với cảnh quan văn hoá, với việc cải tạo cảnh quan và phục hồi phong cách thuộc địa của các thị trấn được xây dựng từ cuối thế kỷ 18 giữa thế kỷ 19 vùng New England. Tại châu Âu năm 1939, bộ luật bảo tồn của Ý lần đầu giới thiệu khái niệm “cảnh quan” (paesaggio) như một nguyên tắc để áp dụng cho bối cảnh đô thị và thiên nhiên. Tại Việt Nam, từ năm 1980 đến nay, quần thể Mỹ Sơn được trùng tu các cụm tháp và cảnh quan khu vực xung quanh tháp. Tại Huế từ năm 1996 đến nay, công tác trùng tu phục dựng kiến trúc và cảnh quan được thực hiện tại Hoàng Thành và nhiều khu di tích lăng tẩm…, nổi bật là các dự án phục hồi vườn Cơ Hạ năm 2012, hồ Tịnh Tâm năm 2020, điện Kiến Trung và vườn cảnh xung quanh điện hoàn thành tháng 2/2024... Đặc biệt, việc trùng tu Cơ Hạ Viên thuận lợi vì còn nguồn tư liệu phong phú, như các mô tả trong sử liệu triều Nguyễn và dấu tích trong các tranh gương và bia đá. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, việc trùng tu cảnh quan lịch sử còn gặp nhiều khó khăn như thiếu chuyên gia và tư vấn lập dự án, thiết kế, thi công có tay nghề chuyên môn cao, vật liệu cổ trùng tu khan hiếm hoặc chưa tìm hiểu được kỹ thuật chế tác vật liệu gốc (như trường hợp tháp Chăm ở Mỹ Sơn), thiếu nghệ nhân trùng tu, nhiều tư liệu lịch sử bị thất thoát, các nghiên cứu khảo cổ học vẫn cần tiếp tục để cập nhật thông tin về di tích…

Một phiên bản khác của xu hướng này là xu hướng mô phỏng cảnh quan truyền thống, có thể gặp thấy trong nhiều dự án kiến trúc cảnh quan đương đại tại Việt Nam từ hơn ba thập kỷ nay. Một số ví dụ điển hình là các dự án khu đền tưởng niệm liệt sĩ Bến Dược (Củ Chi) khánh thành năm 1995 (với kiến trúc truyền thống cải biên như đền thờ, cổng tam quan, nhà văn bia, tháp… trong khi khu hoa viên lấy hình thái vườn thời thuộc địa Pháp tại Sài Gòn với những loại thực vật bản địa…), khu du lịch Đại Nam (Bình Dương) hoàn thành năm 2008 (đền thờ và bảo tháp có kiến trúc truyền thống cải biên, hồ nước, đảo cảnh, cầu đá, non bộ, trang trí cây cảnh cho các không gian công cộng…), một số công trình khác như khu bảo tàng Quang Trung (Tây Sơn, Bình Định) khánh thành năm 1979, mở rộng năm 2014, hay khu di tích Bạch Đằng Giang (Tràng Kênh, Hải Phòng) hoàn thành năm 2011… cũng có các thủ pháp mô phỏng kiến trúc và cảnh quan truyền thống tương tự. Hay như thiết kế Intercontinental Đà Nẵng Sun Peninsula Resort của Bill Bensley (khánh thành năm 2012) lấy cảm hứng từ những chi tiết kiến trúc cảnh quan bản địa Việt Nam (kiến trúc Huế, tam quan, đụn rơm…) được cải biên trong tinh thần hiện đại pha trộn những sáng tạo bất ngờ.

Ngoài ra, cũng giống như bối cảnh du nhập các phong cách vườn Nhật Bản, vườn Trung Quốc, vườn Pháp… tại nhiều nơi trên thế giới, tại Việt Nam xu hướng vườn theo các phong cách này cũng nằm trong trào lưu vừa hướng đến các giá trị của cảnh quan lịch sử - biểu tượng cho sự ngưỡng mộ đối với một nền văn minh trong quá khứ, vừa khai thác yếu tố cảnh quan ngoại lai tạo sự thu hút hấp dẫn mới mẻ cho công trình. Có thể nhận thấy ở nhiều dự án của Vinhomes với mô hình vườn Nhật; khu du lịch Bà Nà Hills (Đà Nẵng) với làng Pháp, vườn Jardin d’amour tái tạo hình ảnh vườn mê cung (maze)…; hay các dự án cảnh quan nhà ở, nhà hàng theo phong cách vườn Trung Hoa…

• Xu hướng kiến tạo nơi chốn (Making Place) là xu hướng được khởi xướng bởi tổ chức PPS (Project for Public Spaces) có trụ sở tại New York từ năm 1975, với mục đích tái tạo các không gian công cộng trong các đô thị, dựa trên các nghiên cứu về hành vi ứng xử của con người trong bối cảnh đô thị. Với hướng tiếp cận dựa vào cộng đồng, phục vụ cộng đồng, qua đó kiến tạo cộng đồng. Các dự án có thể bền vững phục vụ mục đích lâu dài hoặc tạm thời.

Ví dụ điển hình của xu hướng này tại Việt Nam là các dự án phố đi bộ, chợ đêm, đường sách… với vật liệu và phương thức xây dựng có thể cố định hoặc tạm thời, do Nhà nước tổ chức với nguồn vốn ngân sách hoặc xã hội hoá. Các công trình sân chơi cho cộng đồng như sân chơi An Mỹ - Hội An (thiết kế bởi 1+1>2), sử dụng vật liệu rẻ tiền (tre, vỏ xe…), dựa vào các nghiên cứu, phân tích hoạt động vui chơi của trẻ em, cũng như ý kiến của phụ huynh, từ thiết kế của các kiến trúc sư dần chuyển thành công trình của cộng đồng, bởi cộng đồng và vì cộng đồng. Hiện nay, nhiều dự án cộng đồng nhận được nguồn tài trợ tài chính và kỹ thuật từ các tổ chức trong và ngoài nước.

• Gần với xu hướng kiến tạo nơi chốn là xu hướng cảnh quan sự kiện (Pop-up Landscape) hay xu hướng cảnh quan tạm thời (Temporary Landscape), bắt nguồn từ xu hướng sử dụng Kiến trúc tạm (Pop-up Architecture), là những can thiệp thiết kế có thời hạn hạn chế để thêm sự đa dạng, sôi động và bất ngờ vào cạnh quan cố định của đô thị, nhằm loại bỏ những nhận thức tiêu cực đối với một khu vực cụ thể. Các hình thức sáng tạo cảnh quan tạm thời như các sân chơi cho cộng đồng, “phòng khách ngoài trời”, khu ăn uống ngoài trời, vườn rau cộng đồng, khu trưng bày nghệ thuật… được chuyển đổi ngắn hạn từ các không gian công cộng kém hấp dẫn như bãi đậu xe, vỉa hè, lô đất bị bỏ trống…

Các ví dụ điển hình của xu hướng này tại Việt Nam là các công trình kiến trúc cảnh quan Đường hoa Xuân Nguyễn Huệ (ra đời từ năm 2004, tiền thân là chợ hoa Nguyễn Huệ có từ thập niên 1960) và nhiều thành phố khác; cảnh quan “trên bến dưới thuyền” chợ hoa ngày Tết tại khu vực bến Bình Đông (quận 8); hay các xóm đạo Tân Bình, Gò Vấp, quận 8 (TPHCM), Xuân Lộc (Đồng Nai), Bùi Chu (Nam Định)… trang hoàng hang đá và cảnh Chúa Giáng sinh mỗi dịp tháng 12 hàng năm.

Ngoài ra, xu hướng này đã xuất hiện trong một số dự án như tại Playtime Festival đầu tiên về kiến tạo nơi chốn tổ chức vào 25-29/7/2018 tại TPHCM, là festival kiến trúc đô thị đầu tiên, với hơn 20 sự kiện, mời người dân đô thị tái khám phá không gian đô thị trong một không khí vui vẻ, tham gia vào các cuộc thảo luận về tương lại đô thị bền vững. Một trong những dự án kiến trúc cảnh quan nổi bật là dự án sắp đặt đô thị của văn phòng Landscape Jardins Asia kiến tạo không gian công cộng tạm thời (pop-up square) tại hẻm phố Sài Gòn, dựa vào phân tích cách người sử dụng hành động trên đường phố, đưa ra các thiết kế và can thiệp tối giản (như sử dụng băng dính đỏ để giới hạn diện tích quảng trường, các ghế nhựa đỏ quen thuộc như biểu tượng của không gian công cộng đường phố của Sài Gòn, các võng đỏ nơi dừng chân nghỉ ngơi cho người dân, các trò chơi được sơn đỏ…) để có thể thích ứng với nhu cầu số đông người sử dụng (người dân trong hẻm, khách qua đường, những người tham gia từ nơi khác…) trong một thời gian ngắn. Gần đây, Mia Design chủ trì thiết kế công trình cho các sự kiện trao giải Ashui hàng năm, tiêu biểu như công trình Bụi rơm (Straw Pavillion) được thiết kế và lắp đặt trong bối cảnh đất vườn cây ăn trái và vườn rau tại Thủ Đức nhân sự kiện trao giải thưởng kiến trúc Ashui năm 2020, hay công trình không gian triển lãm và sân khấu Ashui 2024 tại thành cổ Vinh.

Như vậy các công trình kiến trúc cảnh quan sự kiện có thể được thực hiện bởi Nhà nước với nguồn vốn xã hội hoá (có sự đóng góp của tư nhân), hoặc hoàn toàn từ cộng đồng, hoặc kết hợp giữa các nhà chuyên môn, kiến trúc sư cảnh quan với sự tham gia của cộng đồng.

• Xu hướng tái thiết cảnh quan hậu công nghiệp (Post-industrial Landscape) bắt đầu từ thập niên 1970, với công viên Gas Works ở Seatle thiết kế bởi Richard Haag, và tiếp tục với nhiều dự án tái tạo cảnh quan các khu nhà máy cũ, các cảng biển, cảng sông, sân bay cũ, tái sử dụng các cấu trúc công nghiệp cũ, chuyển đổi chức năng thành công trình công cộng, nhà ở, khách sạn…, xử lý môi trường bằng thực vật và các giải pháp hoá sinh phù hợp để chuyển đổi từ khu đất nâu ô nhiễm sang không gian xanh công cộng phù hợp nhu cầu dân dụng.

Tại Việt Nam, một số công trình theo xu hướng này có thể kể đến các dự án không gian sáng tạo văn hoá như dự án 282 Workshop (Phú Viên, Bồ Đề, Long Biên, Hà Nội) chuyển đổi từ nhà máy dầu cũ (xây dựng từ thập niên 1970), sau là nhà máy gỗ, thành không gian sáng tạo, triển lãm, sản xuất nhẹ, cùng với không gian xanh của sân vườn, tái sử dụng vật liệu có sẵn, thực hiện năm 2020; hay dự án Nhà máy xe lửa Gia Lâm tại Lễ hội Thiết kế Sáng tạo Hà Nội 2023, với sự tham gia của hơn 200 đơn vị và cá nhân chung tay tái thiết Nhà máy. Nhìn chung, đa số các dự án thuộc xu hướng này còn hoạt động tự phát (trường hợp của Zone 9 - Hà Nội) hoặc do tư nhân đầu tư (trường hợp của 282 Workshop), riêng dự án Nhà máy xe lửa Gia Lâm nhận được sự quan tâm và hỗ trợ tổ chức của cả chính quyền, các tổ chức trong và ngoài nước, các cá nhân. Mặc dù phần cải tạo cảnh quan hậu công nghiệp sân chơi ngoài trời còn ở quy mô nhỏ, nhưng cũng cho thấy tiềm năng của di sản công nghiệp trong việc khai thác, tạo lập không gian cảnh quan đô thị đang ngày được quan tâm hơn.

• Xu hướng thiết kế sinh thái ra đời và phát triển từ thập niên 1960, với các nghiên cứu và thực hành của Ian McHarg, với hướng tiếp cận đặt các khoa học tự nhiên làm nền tảng cho lĩnh vực cảnh quan, đặc biệt là sinh thái học thực vật và địa chất. Tổng hợp các lớp thông tin bản đồ phân tích sinh thái học, khí hậu, địa chất, thuỷ văn, kinh tế, tự nhiên, cảnh quan, lịch sử hỗ trợ nhà quy hoạch cảnh quan lựa chọn các khu vực phát triển phù hợp với bối cảnh. Theo Der Ryn và Cowan trong “Thiết kế sinh thái” (Ecological Design, 1995), năm nguyên tắc của thiết kế sinh thái: giải pháp đến từ nơi chốn, báo cáo sinh thái cho biết thiết kế, thiết kế với thiên nhiên, ai cũng là người thiết kế (sự tham gia vào thiết kế của cộng đồng), làm cho thiên nhiên nổi rõ trong thiết kế.

Một số ví dụ nổi bật cho xu hướng này tại Việt Nam là nhà cộng đồng Suối Rè (thiết kế bởi 1+1>2) được thiết kế quan tâm đến vị thế công trình phù hợp phong thuỷ, không gian sân xung quanh kết hợp với công trình tạo thành chuỗi không gian đóng mở, thuận lợi đối lưu không khí, lấy sáng tự nhiên, tránh gió xấu đón gió tốt…, có bể thu lọc nước mưa, tận dụng gió địa phương, sử dụng pin năng lượng mặt trời, đèn led, bể phốt 5 khoang… Công trình Làng Mít (Sơn Tây, thiết kế bởi 1+1>2 và Mein Garten năm 2019), với việc thiết kế tôn trọng tối đa thảm thực vật và địa hình hiện hữu, có hệ thống xử lý nước thải và bể phốt sinh thái, xử lý lọc nước bằng thực vật, phát triển mô hình kinh tế du lịch nghỉ dưỡng homestay kết hợp nông nghiệp hữu cơ.

• Xu hướng thiết kế cảnh quan bền vững cùng với khái niệm phát triển bền vững ra đời từ thập niên 1990, xu hướng này hướng đến 3 yếu tố: bền vững kinh tế - bền vững xã hội – bền vững sinh thái. Xu hướng này đặt trọng tâm vào thiết kế cộng đồng, tri thức bản địa, thiết kế sinh khí hậu, sử dụng năng lượng tái tạo, quản lý nước mặt và vòng tuần hoàn nước…

Ở Việt Nam, một số công trình kiến trúc cảnh quan quan tâm giải quyết vấn đề cảnh quan bền vững như: dự án công viên Chuồn chuồn (Hội An, thực hiện 2014 bởi V-architecture, được tài trợ bởi HSF và IUCN), với cách can thiệp bảo tồn gần như nguyên trạng thực vật địa phương, bảo đảm sự tiếp cận ra mặt biển cho cộng đồng, một số trang thiết bị như võng được làm bởi cộng đồng địa phương, tái sử dụng cây khô trong khu vực làm sân chơi, nhà vệ sinh thu nước mưa để tái sử dụng…; hay như dự án khu nghỉ dưỡng homestay Làng Mít giữ lại tối đa thảm thực vật và địa hình, sử dụng vật liệu địa phương, phát huy văn hoá bản địa của người dân địa phương trong dịch vụ du lịch nhằm cải thiện thu nhập của cộng đồng… Hiện nay, đa số các dự án thuộc xu hướng này được đầu tư bởi tư nhân, hoặc được tài trợ bởi các tổ chức quốc tế.

• Xu hướng đô thị học nước là một nhánh lý luận và thực hành của đô thị học cảnh quan, hướng tiếp cận này tích hợp các mối quan tâm của các chuyên ngành khác nhau liên quan đến nước, sử dụng khả năng cấu trúc của cảnh quan, bao gồm cấu trúc nước, để định hướng quy hoạch đô thị bền vững. Đặc biệt trong bối cảnh đô thị châu Á, các vấn đề về nước đang ngày một trở nên nghiêm trọng như thiếu nguồn nước sạch, xâm thực mặn, ô nhiễm hệ thống mặt nước, ngập lụt đô thị, sự phá bỏ các khu đất ngập nước, san lấp kênh rạch để phát triển đô thị… Từ năm 2003, Kongjian Yu đưa ra khái niệm “đô thị bọt biển” (Sponge City) được chính phủ Trung Quốc áp dụng như lý thuyết hướng dẫn chiến dịch trùng tu và bảo tồn sinh thái toàn quốc, dựa theo nguyên tắc thiết kế “tán thưởng những điều bình thường và thiên nhiên” với những giải pháp “dựa vào thiên nhiên” (Nature-based solutions).

Công trình kiến trúc cảnh quan theo xu hướng này là đồ án quy hoạch đô thị Cần Thơ thực hiện bởi nhóm nghiên cứu K.Shannon, B.De Meulder phối hợp với Viện Quy hoạch xây dựng miền Nam năm 2011, tái cấu trúc trở về đô thị sông nước, tích hợp cảnh quan nông nghiệp xây dựng thành phố miệt vườn, thiết lập cấu trúc mạng lưới nước - hạ tầng xanh đô thị thích ứng linh hoạt với lũ lụt.

• Xu hướng cảnh quan theo phương đứng xuất hiện lần đầu tiên vào giữa thập niên 1980 tại Pháp trong thiết kế “tường xanh” (green wall) – nơi cây có thể mọc ngoài đất, nhờ nước và dưỡng chất - của Patric Blanc. Ông lấy cảm hứng nghiên cứu từ hệ sinh thái rừng nhiệt đới và ôn đới. Kỹ thuật cảnh quan vườn đứng sử dụng cấu trúc hệ sinh thái theo phương đứng (Vertical Ecosystem Structure – VES), có thể gắn kết vào cấu trúc lớn hơn (như mặt đứng công trình, khoảng thông tầng…), tạo điều kiện để cây xanh phát triển, bao gồm hệ thống ống cấp thoát nước, với kỹ thuật phù hợp với mỗi loại cây xanh.

Ở Việt Nam, kỹ thuật làm vườn đứng, vườn trên mái ngày càng trở nên phổ biến, với đa dạng loại hình công trình, từ công cộng, công nghiệp đến nhà ở tư nhân. Tiên phong trong thể loại các công trình vườn trên mái, vườn đứng là các thiết kế của Võ Trọng Nghĩa architects cho từ nhà ở riêng lẻ đến trường học, công trình nghỉ dưỡng, văn phòng từ hơn một thập niên đến nay (như trường Mầm non Farming Kindergarten Đồng Nai, Đại học FPT TPHCM…), đặc biệt là loạt dự án trong chuỗi nhà ở “Nhà cho cây”; hay các công trình cảnh quan nhà ở, nghỉ dưỡng, văn phòng… của Mia Design (như Naman Retreat Pure Spa, văn phòng Mia Design Studio, công viên Vinh…); hay công trình của Mein Garten (như trường Mầm non Kinder Green Hà Nội, Victoria Văn Phú Hà Đông, nhà máy V3-Samsung Yên Phong - Bắc Ninh)…

• Xu hướng nông nghiệp đô thị xuất phát từ bối cảnh thiếu thực phẩm vào đầu thế kỷ 20 và giữa hai cuộc Thế chiến thứ nhất và thứ hai, các vườn rau đô thị tại Đức đã giúp nhiều người sống sót. Hiện nay, nông nghiệp đô thị đóng góp 5-10% lượng thực phẩm thế giới (tỉ lệ này cao hơn ở các nước thu nhập trung bình và thấp nơi 33% hộ gia đình thành phố tham gia trồng trọt)[1]. Mô hình nông nghiệp đô thị giải quyết vấn đề an toàn và an ninh lương thực, tăng tối đa hiệu quả quản lý năng lượng, chất thải đô thị, đa dạng sinh học, khuyến khích sự phát triển cộng đồng, phục hồi trách nhiệm xã hội… Tại nhiều nước, nông nghiệp đô thị gắn với chiến lược kiến tạo nơi chốn, cải tạo đô thị, quy hoạch và thiết kế đô thị… Các hình thái không gian nông nghiệp đô thị bao gồm trang trại, công viên, không gian công cộng, vườn trường học, vườn cộng đồng, đường phố, hạ tầng xanh…

Một số dự án tiêu biểu cho xu hướng này tại Việt Nam là trụ sở văn phòng (Urban Farming Office, tại Thủ Đức) thiết kế bởi Võ Trọng Nghĩa Architects, với “trang trại thẳng đứng” là các hộp trồng cây (rau, thảo mộc, cây ăn quả) được treo ở mặt tiền, hệ thống tưới cây được tích trữ từ nước mưa, sử dụng phương pháp xử lý hữu cơ, vừa hướng đến thúc đẩy sản xuất thực phẩm an toàn, vừa làm mát và làm sạch vi khí hậu công trình. Hay trong dự án nhà ở tư nhân Thắng House (Đà Nẵng), cũng thiết kế bởi VTN Architects, trên một diện tích đất hạn chế, một khu vườn trên mái được bố trí để trồng cây rau quả, với một hệ thống tưới nước tự động bơm từ ao cá lên vườn trên mái.

• Xu hướng thiết kế cảnh quan kết hợp các loại hình nghệ thuật khác như nghệ thuật đường phố, nghệ thuật công cộng, nghệ thuật chiếu sáng cảnh quan… cũng đang trở thành trào lưu trong nhiều dự án cảnh quan công cộng, như các dự án làng bích hoạ Tam Thanh (Tam Kỳ, Quảng Nam), phố nghệ thuật Phùng Hưng (Hà Nội) khai thác các tác phẩm tranh tường, nghệ thuật công cộng (public art), nghệ thuật đường phố (street art) để làm sống động không gian cảnh quan và thu hút du lịch… Về chiếu sáng nghệ thuật cảnh quan, nhiều công trình đã quan tâm khai thác chiếu sáng cảnh quan mỹ thuật để thu hút du khách về đêm (như Đại Nội - Huế hay Hoàng Thành - Thăng Long…).
• Xu hướng sử dụng vật liệu xây dựng bền vững trong kiến trúc cảnh quan đương đại tại Việt Nam cũng đang ngày một được quan tâm nhiều hơn. Cụ thể trong các chuỗi các dự án của KTS Đoàn Thanh Hà như Vườn vệ sinh, Không gian công cộng thân thiện BE, Nhà ở nhỏ cho cộng đồng dễ bị tổn thương, hay như trong các trình Hồi sinh công viên mỏ Mạo Khê (Quảng Ninh), Không gian S (Hà Nam), Màu tái chế (Hà Tĩnh), các vật liệu địa phương (như tre, gỗ, đất, đá…), vật liệu truyền thống quen thuộc (như gạch, ngói, chum gốm…), vật liệu tái chế (như đá thải từ làng nghề và công trường xây dựng, ống thép dàn giáo xây dựng, vì kèo và mái tôn cũ, gạch xây, gạch ốp lát, hàng rào sắt cũ, chai nhựa…), những kỹ năng, tri thức xây dựng bản địa đã được kiến trúc sư khéo léo kết hợp cùng sự tham gia của người dân trong việc xây dựng công trình. Thiết kế điển hình hoá, dễ dàng chế tạo, chi phí thấp, mang tính linh hoạt, cho phép lựa chọn nhiều khả năng khác nhau trong cách lắp ghép, sử dụng, phát triển không gian để thích ứng với mỗi hoàn cảnh cụ thể. Các ví dụ sử dụng vật liệu xây dựng bền vững khác có thể kể đến các công trình của 1+1>2 với Nhà cộng đồng Suối Rè sử dụng tre, dây rừng, dây mây, đất, đá, lá cỏ tranh của địa phương, đặc biệt đất tự nhiên được trộn thêm phân trâu, rơm rạ, mật mía để trát vào vách tre làm tường bao... hay công trình Làng Mít sử dụng gạch đất không nung, mái lá cọ xoè rộng là vật liệu địa phương, che mưa, làm mát công trình.

4. Kết luận

Kiến trúc cảnh quan đương đại Việt Nam đã và đang phát triển sôi động, hoà nhập với xu thế và bối cảnh chung của khu vực và thế giới. Các cơ quan quản lý Nhà nước cần vận dụng các xu thế chung trong lĩnh vực kiến trúc cảnh quan này để hướng đến mục tiêu phát triển bền vững cho đô thị.

Trong bối cảnh đô thị hoá với mật độ dân cư tập trung cao về các đô thị lớn, nhu cầu của người dân đô thị đối với không gian xanh trong các khu dân cư tăng cao do trình độ dân trí và kinh tế cao, các chủ đầu tư ngày nay xem chiến lược phát triển công viên đô thị trong các dự án khu đô thị mới là điều kiện bắt buộc cho phân khúc thị trường bất động sản cao cấp. Tuy nhiên Nhà nước cần có chính sách khuyến khích và hướng dẫn các chủ đầu tư các khu đô thị mới về việc áp dụng các nguyên tắc thiết kế cảnh quan sinh thái, bền vững “dựa vào thiên nhiên” (Nature-based Solutions) trong cảnh quan, đảm bảo thích ứng với các bối cảnh điều kiện khí hậu cực đoan đang thường xuyên diễn ra trong đô thị như ngập lụt, lũ, sạt lở, đảo nhiệt đô thị, hạn hán, mất đa dạng sinh học…, để “phát triển bền vững”, “thiết kế xanh”, “thiết kế sinh thái” trở thành thương hiệu và nguyên tắc của mỗi chủ đầu tư, mỗi kiến trúc sư, mỗi nhà thầu.

Tại các khu phố hiện hữu nội thành, việc giải toả nhà để xây dựng công viên mới đảm bảo chỉ tiêu quy hoạch rất khó khăn, tốn kém và mất nhiều thời gian, vì vậy, chiến lược phát triển mảng xanh đứng (vertical greenery), cảnh quan tạm thời (pop-up landscape)… như vườn trên mái, vườn treo, vườn cộng đồng, sân chơi tái chế… tại các khu vực đất bỏ hoang, đất trống, đất ít sử dụng cần được quan tâm định hướng phát triển thành mảng xanh công cộng tạm thời, giải quyết hữu hiệu, đáp ứng nhu cầu trước mắt của người dân. Nhà nước cần có kế hoạch phát triển loại hình cảnh quan tạm thời này để chuyển đổi dần trở thành hoạt động định kỳ có tầm ảnh hưởng lâu dài. Chiến lược cảnh quan lương thực trong bối cảnh đô thị và mảng xanh đứng cũng tăng cơ hội tạo lập mảng xanh cho đô thị, làm giảm hiện tượng đảo nhiệt đô thị.

Nhà nước cần đưa ra các hướng dẫn, quy chuẩn về vận dụng các giải pháp thiết kế sinh thái bền vững, sử dụng vật liệu bền vững trong cảnh quan, tích hợp với quy hoạch đô thị thông minh, tiết kiệm năng lượng.

Các khu công nghiệp, nhà kho, bến cảng cũ… cần được nhìn nhận như những di sản công nghiệp được bảo tồn để lưu giữ những tư liệu vật chất về khoa học công nghệ, có giá trị lịch sử về niên đại xây dựng, giá trị giáo dục cộng đồng, giá trị kinh tế trong khai thác du lịch dịch vụ, giá trị môi trường trong việc bảo vệ tài nguyên và tái sử dụng cấu trúc cũ… Cảnh quan trở thành một công cụ hữu hiệu để khai thác giá trị môi trường và thẩm mỹ của loại hình di sản này.

Đối với loại hình bảo tồn cảnh quan lịch sử, cần đẩy mạnh hơn các nghiên cứu lịch sử nhằm cung cấp dữ liệu lịch sử xác thực cho mỗi dự án trùng tu, đẩy mạnh đào tạo lực lượng kiến trúc sư, kỹ thuật viên trùng tu cảnh quan đúng chuyên môn để thực hiện công tác trùng tu di tích một cách khoa học.

Các trường đại học, viện cần tiên phong trong nghiên cứu và ứng dụng lĩnh vực kiến trúc cảnh quan nhằm bảo tồn, kiến tạo bản sắc nơi chốn, thích ứng với môi trường sinh thái và môi trường đô thị mật độ cao, có khả năng áp dụng các tri thức bản địa và khoa học công nghệ mới hướng đến phát triển bền vững.

Tài liệu tham khảo

1. McHarg, I., 1971, Design with Nature, New York, Doubleday/Natural History Press.
2. Nguyễn, Cẩm Dương Ly, 2024, Tài liệu giảng dạy học phần Xu hướng kiến trúc cảnh quan đương đại, Đại học Kiến trúc TPHCM.
3. Rogers, E.B. (2001), Landscape Design – A Cultural and Architectural History, Harry N.Abrams, Inc.
4. Shannon, K., De Meulder, B., 2013, Water Urbanisms: East, Switzerland, Park Books.
5. Silberberg, S., Lorah, K., Disbrow, R., Muessig, A. (2013), Places in the Making, How Placemaking Builds Places and Communities, MIT Department of Urban Studies and Planning, MIT.
6. Project for Public Spaces (pps.org)
7. Vertical greenery (https://www.verticalgardenpatrickblanc.com)
8. Website các văn phòng thiết kế: https://vtnarchitects.net, http://112.com.vn, https://www.miadesignstudio.com, https://meingarten.vn, Think Playgrounds…
9. Fanpage: Landscape Jardin Asia.
10. Website các dự án: Phú Mỹ Hưng, Ecopark, Vinhomes, Gamuda City Hà Nội, Bà Nà Hills, Đền tưởng niệm liệt sĩ Bến Được, Khu du lịch Đại Nam...

Nguồn: Sách " Xu hướng kiến trúc cảnh quan Việt Nam"