TÓM TẮT

Bài viết tập trung phân tích vai trò và tiềm năng của thiết kế cảnh quan đô thị đa chức năng như một giải pháp tích hợp nhằm nâng cao khả năng thích ứng của đô thị trước biến đổi khí hậu, đồng thời tạo lập không gian sống chất lượng và bền vững cho cộng đồng. Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh và môi trường biến đổi khó lường, việc lồng ghép các chức năng sinh thái, xã hội và kỹ thuật vào thiết kế cảnh quan không chỉ giúp giảm thiểu rủi ro như ngập úng, đảo nhiệt hay suy giảm đa dạng sinh học, mà còn tăng cường kết nối cộng đồng, cải thiện sức khỏe tinh thần và môi trường sống. Thông qua tổng hợp cơ sở lý luận, các nghiên cứu điển hình quốc tế và phân tích xu hướng ứng dụng tại Việt Nam, bài viết đề xuất các định hướng thiết kế linh hoạt, khai thác hiệu quả hạ tầng xanh và vật liệu tự nhiên bản địa, không gian cảnh quan được xem như một hệ thống đa nhiệm, vừa đáp ứng nhu cầu sinh hoạt cộng đồng, vừa đóng vai trò phòng thủ mềm trước các rủi ro thiên tai và thời tiết cực đoan.

Từ khóa: Cảnh quan đa chức năng, Biến đổi khí hậu, Đô thị hóa, Hạ tầng xanh.

1. Giới thiệu 

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh, sự gia tăng dân số đô thị cùng với tác động ngày càng rõ nét của biến đổi khí hậu đã đặt ra nhiều thách thức lớn đối với cấu trúc hạ tầng, chất lượng không gian sống và khả năng chống chịu của các thành phố hiện đại. Các hiện tượng thời tiết cực đoan như mưa lớn, ngập úng, nắng nóng kéo dài, hay suy giảm chất lượng không khí không chỉ ảnh hưởng đến môi trường sống của con người mà còn đe dọa sự bền vững của đô thị về lâu dài. Trong quá trình kiến tạo không gian sống hiện đại, tư duy thiết kế cảnh quan cũng đang có những chuyển biến quan trọng – từ vai trò truyền thống thiên về tạo hình thẩm mỹ, chuyển sang tiếp cận đa chức năng, gắn kết chặt chẽ với các hệ thống sinh thái, xã hội và kỹ thuật, thiết kế cảnh quan không chỉ còn là yếu tố thẩm mỹ hay tổ chức không gian công cộng, mà đã trở thành một giải pháp chiến lược nhằm nâng cao khả năng thích ứng của đô thị.

Đề tài nghiên cứu tập trung khai thác vai trò tích hợp của thiết kế cảnh quan đa chức năng trong việc giải quyết các thách thức môi trường như úng ngập, hiệu ứng đảo nhiệt, suy giảm đa dạng sinh học, điều hòa vi khí hậu v.v…đồng thời tạo dựng không gian sống chất lượng cho cộng đồng. Thông qua việc phân tích các mô hình tiên tiến trên thế giới và các xu hướng ứng dụng tại Việt Nam, đề tài nhằm làm rõ tiềm năng của cảnh quan đô thị như một hệ thống hạ tầng mềm linh hoạt – có khả năng hấp thụ, điều tiết và phục hồi trước các tác động của khí hậu, góp phần định hình một môi trường sống bền vững và linh hoạt hơn trong tương lai. Qua đó, nghiên cứu không chỉ đóng góp về mặt học thuật mà còn có thể là nguồn tài liệu tham khảo thực tiễn cho các nhà quy hoạch, quản lý đô thị, kiến trúc sư cảnh quan và cộng đồng người dân – những người cùng chung tay kiến tạo nên một thành phố sống xanh và bền vững.

2. Cảnh quan đa chức năng

Trên thế giới, các tổ chức như Landscape Institute (UK) hay American Society of Landscape Architects (ASLA) thường sử dụng thuật ngữ “multifunctional urban landscape” để chỉ các không gian cảnh quan tích hợp nhiều chức năng như kiểm soát nước mưa, tạo không gian công cộng, hỗ trợ đa dạng sinh học và tăng cường khả năng chống chịu khí hậu.

Khái niệm cảnh quan đô thị đa chức năng (multifunctional urban landscape) được hình thành trong bối cảnh đô thị hiện đại ngày càng đòi hỏi không gian công cộng không chỉ phục vụ mục tiêu thẩm mỹ hay giải trí đơn thuần, mà còn phải tích hợp nhiều chức năng xã hội, sinh thái và kỹ thuật. Đây là cách tiếp cận thiết kế và quy hoạch nhằm tối ưu hóa hiệu suất sử dụng không gian đô thị, đồng thời đáp ứng các yêu cầu về môi trường, sức khỏe cộng đồng và khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu.

Một không gian cảnh quan được coi là đa chức năng khi không gian đó đồng thời đảm nhiệm nhiều vai trò như:

- Chức năng sinh thái: điều tiết nước mưa, giảm ngập úng, cải thiện chất lượng không khí, hỗ trợ đa dạng sinh học, phục hồi hệ sinh thái địa phương;

- Chức năng xã hội: kiến tạo không gian công cộng với nhiều hoạt động: gặp gỡ cộng đồng, vui chơi giải trí, học tập ngoài trời và thúc đẩy gắn kết xã hội;

- Chức năng kỹ thuật: hỗ trợ hạ tầng xanh như bề mặt thấm nước, vườn mưa, hành lang sinh thái, chống ngập và làm mát đô thị, tích hợp năng lượng tái tạo;

- Chức năng văn hóa – giáo dục: phản ánh bản sắc địa phương, tạo không gian diễn ra hoạt động nghệ thuật, truyền thống, và giáo dục môi trường;

- Chức năng kinh tế: Gia tăng giá trị bất động sản, hỗ trợ du lịch, thương mại địa phương (chợ phiên, không gian sáng tạo ngoài trời);

- Chức năng thẩm mỹ và nhận diện đô thị: Góp phần tạo bản sắc và hình ảnh đô thị đặc trưng v.v…

Nếu như các công viên truyền thống trong đô thị chủ yếu đảm nhận vai trò cung cấp mảng xanh với chức năng tĩnh, thiên về tạo cảm quan thẩm mỹ và điểm nhấn cảnh quan, thì cảnh quan đô thị đa chức năng ngày nay được thiết kế theo hướng chủ động – với chiến lược tích hợp đa dạng mục tiêu, từ sinh thái, xã hội đến kỹ thuật. Những không gian này có khả năng thích ứng với các điều kiện địa hình, khí hậu cụ thể và phản hồi linh hoạt trước nhu cầu thay đổi của cộng đồng. Chúng không chỉ là nơi thư giãn hay làm dịu môi trường sống, mà còn hoạt động như các hạ tầng sinh thái linh hoạt, tham gia vào quá trình điều tiết nước mưa, giảm nhiệt độ đô thị, hỗ trợ đa dạng sinh học, cũng như tăng cường tính kết nối xã hội. Theo các nghiên cứu gần đây, loại hình cảnh quan này được xem là một phần của hạ tầng xanh đô thị (green infrastructure), có khả năng thay thế hoặc bổ sung cho các hệ thống hạ tầng cứng trong quản lý tài nguyên và biến đổi khí hậu (Ahern, 2011; Hansen & Pauleit, 2014).

3. Giải pháp thiết kế cảnh quan đa chức năng điển hình trên thế giới

3.1       Dự án Elsa Eschelssons’s Park (Uppsala, Thụy Điển, 2021)

Công viên Elsa Eschelssons nằm tại thành phố Uppsala, Thụy Điển, giữa khuôn viên Đại học Uppsala, một khu dân cư và công viên thiên nhiên Stadsskogen. Được cải tạo từ một công viên cũ, đóng vai trò như một “cảnh quan chuyển tiếp” giữa các không gian đô thị, học thuật và tự nhiên. Mục tiêu thiết kế của dự án là để tạo ra một không gian cảnh quan đa chức năng, thân thiện với khí hậu, có khả năng ứng phó với lũ lụt và nước mưa, đồng thời phục vụ nhu cầu sinh hoạt ngoài trời của cộng đồng. Bên cạnh đó  công trình cũng mang ý nghĩa văn hóa – xã hội bằng việc khôi phục và tôn vinh vai trò của Elsa Eschelsson – nữ tiến sĩ luật đầu tiên ở Thụy Điển – bằng các yếu tố thiết kế mang tính biểu tượng.

Giải pháp sinh thái kỹ thuật của dự án là thiết kế hệ thống bề mặt thấm nước, rãnh thoát nước mưa (swales), vườn mưa và lớp đất thực vật hấp thụ để giảm nguy cơ ngập lụt, đồng thời công trình cảnh quan có thể chịu được biến động thời tiết – từ khô hạn đến mưa lớn – nhờ vật liệu chọn lọc và giải pháp mặt bằng địa hình. Yếu tố đa chức năng được thể hiện bởi sự tích hợp về công năng của công viên bao gồm: Không gian tụ họp và sự kiện nhỏ, sân chơi tự nhiên và sáng tạo cho trẻ em, khu vực học tập ngoài trời và nghỉ ngơi dưới tán cây, khu vực kè sinh thái v.v…Thiết kế linh hoạt nhằm thích ứng với các hoạt động xã hội và điều kiện môi trường thay đổi quanh năm.

Nguồn: https://landezine.com/elsa-eschelssons-park-by-karavan-landskapsarkitekter/

3.2       Dự án Corktown Common Park (Toronto, Canada, 2013)

Công viên Corktown Common là một  công viên rộng 7.3 hecta, nằm tại khu vực West Don Lands của Toronto, Canada. Công viên là một tổ hợp đa chức năng nổi bật với không gian đầm lầy ngập tràn sinh vật hoang dã (khu vực này được trồng hơn 700 cây và 16.000 cây bụi, chủ yếu là thực vật bản địa để hỗ trợ côn trùng thụ phấn, chim di cư và tạo sinh cảnh tự nhiên đô thị), sân thể thao, khu vui chơi trẻ em, quảng trường và lối đi bộ với nhiều bãi cỏ rộng để nằm thư giãn hoặc tổ chức tiệc nướng ngoài trời v.v...

Công viên là một phần của dự án tái thiết khu vực bị ô nhiễm và dễ ngập lụt bên bờ sông Don. Toàn bộ công viên được xây dựng trên một con đê cao 8 mét, có khả năng bảo vệ 210 hecta đất đô thị khỏi lũ 500 năm. Cùng với hệ thống thoát nước tự nhiên: Bao gồm vườn mưa, kênh sinh thái và ao sinh học giúp giữ và làm sạch nước mưa trước khi đổ ra sông, phục hồi đất bị ô nhiễm bằng cách áp dụng các giải pháp sinh thái và kỹ thuật để làm sạch đất khu công nghiệp cũ. Các kiến trúc sư cảnh quan từ công ty Michael van Valkenburgh Associates đã hợp tác với hãng kỹ thuật Arup để tạo ra một công viên với hình thái gần gũi với thiên nhiên, nhưng có chức năng hoạt động như một con đê ngầm.

Corktown Common không chỉ là công viên sinh thái mà còn là giải pháp hạ tầng mềm thay thế hạ tầng cứng trong phòng chống lũ lụt, phục hồi môi trường và kiến tạo môi trường sống lành mạnh. Đây là ví dụ nổi bật của xu hướng thiết kế cảnh quan đô thị đa chức năng và thích ứng với biến đổi khí hậu và kiến tạo môi trường sống lành mạnh cho con người.

Hình 5. Dự án Corktown Common Park . Nguồn: https://www.mvvainc.com/projects/corktown-common

3.3       Dự án Bishan-Ang Mo Kio Park (Singapore – 2012)

Công viên Bishan–Ang Mo Kio là một dự án tiêu biểu trong việc tích hợp hạ tầng xanh và thiết kế cảnh quan đa chức năng nhằm ứng phó với biến đổi khí hậu, tọa lạc tại khu vực ngoại ô phía bắc trung tâm Singapore. Thiết kế của công viên mang tính toàn diện và đa tầng, khéo léo cân bằng giữa các nhu cầu chức năng, sinh thái và cộng đồng nhằm hướng tới sự cùng tồn tại bền vững.

Một trong những điểm nhấn quan trọng nhất của dự án là việc cải tạo toàn bộ kênh thoát nước bê tông dài 2,7 km thành một dòng sông tự nhiên uốn lượn dài gần 3 km với vùng trũng rộng tới 100 m, cho phép tăng đáng kể khả năng tích nước và kiểm soát lũ. Dòng sông được thiết kế theo nguyên lý “floodplain” – vừa duy trì khả năng thoát nước khi mưa lớn, vừa tích hợp hài hòa trong không gian công viên, giúp cải thiện khả năng chống ngập mà vẫn giữ được yếu tố thẩm mỹ và sinh thái.

Hình 6. Cải tạo kênh thoát nước bê tông thành dòng sông tự nhiên tại Bishan-Ang Mo Kio Park. Nguồn: https://www.dreiseitlconsulting.com/bishan-ang-mo-kio-park.

Hình 7. Không gian cảnh quan đa dạng và sinh thái tại Bishan-Ang Mo Kio Park. Nguồn: https://www.dreiseitlconsulting.com/bishan-ang-mo-kio-park.

Công viên còn áp dụng kỹ thuật sinh học (bio-engineering) lần đầu trong điều kiện nhiệt đới, nhằm phục hồi hệ sinh thái bờ sông và gia tăng đa dạng sinh học. Sau khi hoàn thành, khu vực ghi nhận hơn 190 loài sinh vật. Bên cạnh chức năng sinh thái, đây còn là không gian cộng đồng với diện tích 62 ha, tích hợp đa dạng tiện ích như sân chơi, khu thể thao, đường dạo bộ, không gian thiền, cùng hạ tầng thân thiện với người khuyết tật. Điểm nhấn “Recycle Hill” – đồi cảnh quan bằng bê tông tái chế – thể hiện thông điệp bền vững rõ nét. Công viên cũng tích hợp hệ thống cảnh báo ngập tự động và thiết kế địa hình an toàn, giúp người dân dễ dàng thích ứng khi thời tiết cực đoan xảy ra. Với cách tiếp cận tổng thể, dự án này là hình mẫu lý tưởng cho cảnh quan đô thị đa chức năng, kết hợp giữa kỹ thuật, sinh thái và cộng đồng để hướng đến một không gian sống bền vững.

4. Bài học áp dụng vào thiết kế cảnh quan đô thị tại Việt Nam

Từ các mô hình cảnh quan đô thị đa chức năng đã được triển khai thành công tại nhiều quốc gia như Canada, Singapore, Đức hay Hà Lan, có thể rút ra những bài học thiết thực để định hình hướng tiếp cận phù hợp với điều kiện tự nhiên, văn hóa và đô thị hóa của Việt Nam. Một trong những nguyên tắc quan trọng có thể áp dụng là tư duy tích hợp giữa hạ tầng xanh và hạ tầng xám. Các công trình như công viên Corktown Common (Toronto) hay Bishan–Ang Mo Kio (Singapore) đều cho thấy việc lồng ghép hệ thống thoát nước tự nhiên (như suối đô thị, đầm lầy sinh thái, mặt thấm nước) vào cảnh quan không chỉ làm giảm tải cho hệ thống cống thoát nước truyền thống, mà còn đóng vai trò như “vùng đệm” hấp thụ lũ, góp phần chống ngập hiệu quả và lâu dài. Ở Việt Nam, điều này đặc biệt có ý nghĩa trong bối cảnh đô thị thường xuyên đối mặt với các trận mưa lớn và ngập lụt diện rộng.

Song song đó, thiết kế không gian công cộng cần được định hướng đa nhiệm, tức là kết hợp chặt chẽ giữa chức năng cộng đồng – sinh hoạt, nghỉ ngơi, thể thao – với chức năng sinh thái như hấp thụ nước mưa, tạo vi khí hậu mát mẻ hay khôi phục sinh học bản địa. Đây là hướng đi góp phần tối ưu hóa hiệu quả sử dụng đất trong đô thị ngày càng chật hẹp. Những không gian này cần linh hoạt để có thể thay đổi mục đích sử dụng theo mùa, thời gian trong ngày hoặc nhu cầu cộng đồng. Một nguyên tắc quan trọng khác là ưu tiên sử dụng vật liệu tự nhiên và cây trồng bản địa, có khả năng thích nghi với điều kiện khí hậu địa phương, ít tốn công chăm sóc và tiết kiệm nước. Cây bản địa thường có sức đề kháng cao, ít tốn công chăm sóc và tạo ra hệ sinh thái ổn định cho các loài chim, côn trùng và vi sinh vật bản địa. Việc sử dụng vật liệu thân thiện môi trường (gỗ, đá, bê tông tái chế, mặt lát thấm nước...) cũng giúp giảm thiểu chi phí bảo trì dài hạn và góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về phát triển bền vững.

Cuối cùng, cần thay đổi tư duy chiến lược đối với cảnh quan đô thị. Thay vì xem các không gian xanh như thành phần phụ trợ mang tính trang trí hoặc “xa xỉ”, cần đánh giá chúng như một phần của hạ tầng “phòng thủ mềm” – soft infrastructure, đóng vai trò bảo vệ đô thị trước các hiện tượng khí hậu cực đoan như bão, ngập úng, sóng nhiệt. Những “lá chắn sinh thái” này không tĩnh tại như đê bê tông hay hồ điều hòa lớn, mà linh hoạt, tương tác chặt chẽ với đời sống cộng đồng, vừa tạo nên giá trị sinh thái, vừa thúc đẩy phát triển xã hội bền vững.

Gần đây, Hà Nội đã khởi xướng nhiều sáng kiến nhằm hiện thực hóa mô hình công viên văn hóa đa chức năng tại khu vực bãi giữa và ven sông Hồng. Trong Hội thảo do Sở Văn hóa – Thể thao tổ chức, các chuyên gia đã nhấn mạnh tiềm năng lớn của vùng bãi bồi này, được xem như “viên ngọc sinh thái” giữa Thủ đô, nơi trú đông và làm tổ của nhiều loài chim hoang dã và di cư. Hàng loạt ý tưởng thiết kế đã được đề xuất: từ tổ chức không gian văn hóa – sinh thái kết hợp, mở rộng suối xanh, quảng trường, vườn thảo dược đến các phương án bảo tồn giá trị lịch sử, cảnh quan sông – không gian rộng mở gắn kết cộng đồng, nâng cao chất lượng môi trường – xã hội [7].

5. Kết luận

Việc nghiên cứu các dự án cảnh quan tiêu biểu trên thế giới cho thấy xu hướng thiết kế hiện đại không còn chỉ dừng lại ở việc tạo ra các không gian xanh thẩm mỹ, mà đã phát triển thành chiến lược tích hợp nhiều chức năng – từ sinh thái, kỹ thuật cho đến xã hội. Những bài học này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh các đô thị Việt Nam đang chịu áp lực kép từ tốc độ đô thị hóa nhanh chóng và tác động ngày càng rõ nét của biến đổi khí hậu, sự suy giảm đa dạng sinh học do áp lực phát triển đô thị, việc chuyển hướng thiết kế cảnh quan theo mô hình đa chức năng trở nên cần thiết và mang tính chiến lược. Không gian xanh trong đô thị hiện đại không chỉ là nơi nghỉ ngơi, giải trí mà còn đóng vai trò như một phần quan trọng của hệ thống hạ tầng – kết nối hài hòa giữa yếu tố sinh thái, nhu cầu xã hội và công nghệ quản lý. Việc kết hợp các chức năng như xử lý nước mưa, giảm nhiệt độ môi trường, tăng cường thảm thực vật cùng với việc tạo lập không gian sinh hoạt, giao lưu cộng đồng đã mở ra hướng đi mới cho cảnh quan bền vững, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống.

Trong tương lai, việc phát triển cảnh quan đô thị theo hướng linh hoạt, tích hợp và phù hợp với điều kiện bản địa sẽ đóng vai trò then chốt trong chiến lược xây dựng các thành phố có khả năng chống chịu tốt và cải thiện sức khỏe cộng đồng.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

• Ahern, J. F. (2011). From fail‑safe to safe‑to‑fail: Sustainability and resilience in the new urban world. Landscape and Urban Planning, 100, 341–
• Hansen, R., & Pauleit, S. (2014). From multifunctionality to multiple ecosystem services? A conceptual framework for multifunctionality in green infrastructure planning for urban areas. AMBIO, 43(4), 516–529.
• Benedict, M. A., & McMahon, E. T. (2006). Green Infrastructure: Linking Landscapes and Communities. Island Press.
• Karavan Landskapsarkitekter. (n.d.). Elsa Eschelssons Park. Landezine. Retrieved June 17, 2025, from https://landezine.com/elsa-eschelssons-park-by-karavan-landskapsarkitekter.
• Michael Van Valkenburgh Associates. (2013). Corktown Common. Waterfront Toronto. Retrieved June 17, 2025, from https://www.wired.com/2014/08/a-gorgeous-park-designed-with-a-double-purpose-flood-protection.
• Atelier Dreiseitl Asia Pte Ltd. (2012). Bishan–Ang Mo Kio Park: Naturalization of a channelised river. Dreiseitl Consulting. Retrieved June 18, 2025, from https://www.dreiseitlconsulting.com/bishan-ang-mo-kio-park.
• Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội. (2024, May 21). Nhiều ý tưởng nhằm hiện thực hóa công viên văn hóa đa chức năng. https://sovhtt.hanoi.gov.vn/nhieu-y-tuong-nham-hien-thuc-hoa-cong-vien-van-hoa-da-chuc-nang.

Ths.KTS Phan Duy Tú

Bộ môn Kiến trúc Cảnh quan – Khoa Kiến trúc và Quy hoạch

Trường Đại học Xây dựng Hà Nội

tupd@huce.edu.vn