Nhóm chuyên môn Kiến trúc Cảnh quan xin giới thiệu tới quý thầy cô và các bạn sinh viên một trường hợp chuyển đổi công năng (Adaptive reuse) đặc sắc tại Indonesia: Bảo tàng Atsiri (Rumah Atsiri Indonesia) – công trình được cải tạo từ một nhà máy tinh dầu cũ, nằm tại làng Plumbon, Tawangmangu, cách thành phố Surakarta (Solo) khoảng 35 km về phía đông, dưới chân núi Lawu, tỉnh Trung Java.

Tên gọi “Rumah Atsiri Indonesia” xuất phát từ tiếng Indonesia, trong đó: Rumah: nghĩa là ngôi nhà - Atsiri: nghĩa là tinh dầu - Indonesia: chỉ nguồn gốc quốc gia. Ghép lại, “Rumah Atsiri Indonesia” có thể hiểu là “Ngôi nhà của tinh dầu Indonesia”.

Tên gọi này thể hiện tinh thần của dự án: một không gian lưu giữ, phục hồi và giới thiệu lịch sử, tri thức và văn hoá của ngành tinh dầu tại Indonesia – từ nguyên liệu, quy trình sản xuất cho đến ứng dụng trong đời sống. Đây cũng chính là định vị của quần thể bảo tàng – cảnh quan – workshop hiện nay.

Cổng vào bảo tàng Atsiri - Ảnh: Tác giả

1.     Nguồn gốc: nhà máy tinh dầu hợp tác Indonesia – Bulgaria

Khu đất của Bảo tàng Atsiri ngày nay vốn là nhà máy tinh dầu Citronella được xây dựng trong giai đoạn 1963–1967, như một phần của chương trình hợp tác kinh tế giữa Chính phủ Indonesia và Bulgaria. Nhà máy được thiết kế như nhà máy tinh dầu sả (citronella) lớn nhất khu vực, sử dụng nguồn nguyên liệu từ vùng Tawangmangu – nơi có khí hậu mát, đất đai phù hợp và nguồn nước dồi dào phục vụ cho quá trình chưng cất tinh dầu.

Sau thời gian xây dựng, nhà máy đi vào hoạt động cuối thập niên 1960, sản xuất tinh dầu sả và các loại tinh dầu khác phục vụ xuất khẩu. Công trình trở thành “nhân chứng” cho một giai đoạn hợp tác công nghiệp quan trọng, đồng thời đánh dấu vai trò của Indonesia như một trong những trung tâm sản xuất tinh dầu của khu vực.

Tuy nhiên, do những biến động về kinh tế, quản lý và nguồn nguyên liệu, nhà máy lần lượt chuyển đổi chủ sở hữu, dần suy giảm hoạt động rồi ngừng sản xuất, bị bỏ hoang trong nhiều thập kỷ.

Bản vẽ gốc nhà máy tinh dầu Citronella - Ảnh: Tác giả.

2.     Hành trình phục hồi: từ công xưởng bỏ hoang đến điểm đến văn hóa – giáo dục

Bước ngoặt xuất hiện khi doanh nghiệp tưu nhân PT Rumah Atsiri Indonesia tiếp nhận khu nhà máy vào năm 2015. Đơn vị này bắt đầu chương trình trùng tu và cải tạo toàn diện từ năm 2016, với định hướng giữ lại tối đa ký ức công nghiệp và chuyển đổi công năng sang một tổ hợp edu–recreation (giáo dục – giải trí) về tinh dầu và sức khỏe.

Đến giữa năm 2018, quần thể Rumah Atsiri Indonesia chính thức mở cửa đón công chúng, trên diện tích khoảng 5 ha, trong đó khoảng một nửa dùng cho hoạt động du lịch giáo dục, phần còn lại là vườn trồng cây tinh dầu (sả, vetiver, palmarosa…) phối hợp với nông dân địa phương.

Tuyến tham quan bảo tàng - Ảnh: Tác giả.

Trong tổng thể này, bảo tàng Atsiri (Museum Rumah Atsiri) là “trái tim” của dự án, với nhiều chức năng:

• Giới thiệu lịch sử tinh dầu trên thế giới và tại Indonesia, từ khoảng 2000 năm TCN đến công nghiệp hiện đại.
• Trưng bày hệ thống thiết bị chưng cất, chai lọ, tài liệu gốc từ thời nhà máy hoạt động, qua đó tái hiện dây chuyền sản xuất tinh dầu Citronella.
• Một phần không gian chưng cất vẫn tiếp tục vận hành ở quy mô nhỏ, vừa để sản xuất, vừa để phục vụ trình diễn cho khách tham quan, tạo nên sự nối tiếp giữa di sản công nghiệp và sản xuất đương đại.

Không gian trưng bày tại bảo tàng Atsiri - Ảnh: Tác giả.

Song song với bảo tàng, dự án còn bổ sung các chức năng mới như: nhà hàng, xưởng trải nghiệm làm nến – xà phòng, khu hội thảo, cửa hàng sản phẩm tinh dầu, khu lưu trú và không gian sự kiện ngoài trời. Tất cả được bố trí xen kẽ trong một cấu trúc cảnh quan xanh mát với vườn cây tinh dầu, lối dạo, khoảng sân mở và tầm nhìn hướng về núi Lawu.

3.     Giải pháp chuyển đổi công năng: giữ ký ức, thêm công năng mới

Theo các nghiên cứu về “chuyển đổi công năng” tại Rumah Atsiri, chiến lược thiết kế cốt lõi là tôn trọng hình thức gốc của nhà máy, đồng thời “lồng” các lớp chức năng mới vào bên trong:

• Giữ lại cấu trúc công nghiệp gốc: Mặt đứng, hình khối, vật liệu chính của tòa nhà xưởng được bảo tồn, chỉ gia cường và xử lý lại. Phần kiến trúc mới (nhà hàng,

lớp học, không gian sự kiện) được đặt thấp hơn hoặc tách khối, tránh “lấn át” kiến trúc gốc nhằm bảo tồn, gìn giữ “ký ức công nghiệp”.

Không gian khu nhà máy tinh dầu cũ - Ảnh: Tác giả.

• Tái sử dụng không gian sản xuất: Các phòng nồi hơi, khu chưng cất, kho chứa được chuyển thành tuyến tham quan bảo tàng, không gian trưng bày tương tác, hoặc khu workshop cho du khách.

Cảnh quan vườn tinh dầu - Ảnh: Tác giả

Tuyến tham quan không gian trưng bày, khu workshop, tương tác - Ảnh: Tác giả.

• Bổ sung cảnh quan dẫn dắt trải nghiệm: Hệ thống đường dạo, sân trong, vườn cây tinh dầu và các không gian ngồi nghỉ được tổ chức nhằm dẫn dắt trải nghiệm từ ngoài vào trong, từ cảnh quan nông nghiệp sang không gian bảo tàng – xưởng, giúp du khách “đi qua câu chuyện” từ nguyên liệu – sản xuất – sản phẩm.

Khu cảnh quan, đường dạo — Ảnh: Tác giả.

• Kết nối cộng đồng địa phương: Nông dân Tawangmangu được hợp tác trồng và cung cấp cây nguyên liệu, cư dân quanh vùng tham gia làm việc tại khu du lịch, củng cố mối liên kết giữa di sản công nghiệp và sinh kế hiện tại.Nhờ vậy, Bảo tàng

Atsiri vừa giữ lại “ký ức mùi hương” của một nhà máy tinh dầu lịch sử, vừa trở thành điểm đến du lịch giáo dục, nghỉ dưỡng và sáng tạo đương đại.

4.     Góc nhìn Kiến trúc cảnh quan: Bài học cho thiết kế chuyển đổi di sản công nghiệp

Từ trường hợp bảo tàng Atsiri, có thể rút ra một số gợi ý quan trọng cho lĩnh vực Kiến trúc Cảnh quan:

1/ Di sản công nghiệp + cảnh quan nông nghiệp: Sự kết hợp giữa nhà máy cũ và vườn cây tinh dầu cho thấy tiềm năng đặc biệt khi gắn di sản công nghiệp với hệ sinh thái nông nghiệp – sinh thái xung quanh, tạo nên một câu chuyện không gian hoàn chỉnh “từ cây trồng đến sản phẩm”.

2/ Landscape dẫn dắt trải nghiệm: Không chỉ là “nền” cho kiến trúc, cảnh quan tại Rumah Atsiri được tổ chức như một phần của tuyến tham quan – học tập: du khách đi qua vườn cây, khu sản xuất, bảo tàng, workshop… theo một chuỗi không gian liên tục, giúp câu chuyện lịch sử được kể bằng không gian.

3/ “Adaptive Reuse” như chiến lược hướng tới phát triển bền vững: Việc giữ lại kết cấu, tái sử dụng nhà máy, khai thác câu chuyện lịch sử và kết nối với cộng đồng đã biến một công trình bỏ hoang thành điểm đến du lịch giáo dục – sức khỏe có sức sống kinh tế, giảm lãng phí tài nguyên xây dựng và đóng góp cho phát triển địa phương.

4/ Tiềm năng áp dụng cho các dự án tại Việt Nam: Câu chuyện tại Surakarta gợi mở nhiều khả năng cho các khu công nghiệp, nhà máy cũ ở Việt Nam. Nếu biết kết hợp khéo léo giữa Bảo tồn kiến trúc – Tổ chức cảnh quan – Kể chuyện di sản – Phát triển hoạt động mới, có thể tạo ra những mô hình tương tự cho du lịch văn hóa, sáng tạo hoặc giáo dục cộng đồng.

5.     Kết luận

Bảo tàng Atsiri ở ngoại ô Surakarta là một ví dụ sinh động về chuyển đổi công năng di sản công nghiệp gắn với kiến trúc cảnh quan, trong đó mối quan hệ giữa ký ức nhà máy tinh dầu, cảnh quan nông nghiệp và nhu cầu du lịch – giáo dục đương đại được dung hòa một cách tinh tế.

Trong thời gian tới, Nhóm chuyên môn Kiến trúc Cảnh quan có thể xem đây là “case study” tiêu biểu để trao đổi học thuật, làm tư liệu giảng dạy, cũng như tham khảo cho các ý tưởng thiết kế – nghiên cứu về chuyển đổi công năng nhà máy cũ tại Việt Nam.

Tài liệu tham khảo:

1. Rumah Atsiri (n.d.). Official website. https://rumahatsiri.com

2. Kementerian Pertanian Republik (2020). Sejarah minyak atsiri Indonesia dan pengembangan sereh wangi. https://www.pertanian.go.id
3. Sasongko, , & Utami, I. N. (2020). Industrial heritage revitalization and adaptive reuse strategies in Indonesia. Journal of Architecture and Built Environment, 47(2), 85–96. https://journal.ui.ac.id/jabe/article/view/10423

DOI: https://doi.org/10.7454/jabe.v47i2.10423

4. Dewi, (2019). Rumah Atsiri: From an abandoned citronella factory to an essential oil education center. Detik Travel. https://travel.detik.com/travel-news/d-

4658295/rumah-atsiri-dari-pabrik-terbengkalai-jadi-pusat-edukasi-minyak-atsiri

5. co. (2020). Menghidupkan kembali pabrik sereh wangi menjadi Rumah

Atsiri. https://majalah.tempo.co/read/arsitektur/123456/menghidupkan-rumah-atsiri

6. Prasetyo, , & Widodo, P. (2021). Agro-tourism potential and essential oil plant cultivation in Tawangmangu: Landscape perspectives. Journal of Landscape &

Environment, 12(1), 56–70. https://jle.ub.ac.id/index.php/jle/article/view/221 DOI: https://doi.org/10.21776/ub.jle.2021.012.01.5

7. Dinas Pariwisata Provinsi Jawa (2020). Profil pariwisata Tawangmangu dan pengembangan edu-recreation.

https://visitjawatengah.jatengprov.go.id