VƯỜN CẢM GIÁC VÀ CÁC LỢI ÍCH TRONG CHĂM SÓC TRẺ KHIẾM KHUYẾT SỨC KHOẺ

Hình 1: Các yếu tố tạo nên một khu vườn cảm giác

Vườn cảm giác là một không gian vườn được thiết kế với mục đích kích thích các giác quan. Sự kích thích này đến từ thực vật và việc sử dụng các vật liệu kích thích các giác quan như thị giác, khứu giác, xúc giác, vị giác và thính giác. Những loại vườn này rất phổ biến và có lợi cho cả trẻ em và người lớn, đặc biệt là những người có vấn đề về xử lý cảm giác, bao gồm chứng tự kỷ và các khuyết tật khác.

Sự khác biệt giữa một khu vườn thông thường và một khu vườn giác quan là gì?

Bất kỳ không gian ngoài trời nào cũng có những yếu tố mang đến trải nghiệm giác quan, nhưng một khu vườn giác quan được thiết kế có chủ đích với các yếu tố khơi gợi cả năm giác quan theo những cách sáng tạo và thú vị. Khu vườn giác quan bao gồm cả cảnh quan cứng (các vật thể vô tri như ghế dài) và cảnh quan mềm (các vật thể hữu tri như hoa) để tạo ra một trải nghiệm nhập vai.

Vườn giác quan có thể được tìm thấy ở nhiều môi trường khác nhau, mang đến không gian ngoài trời hòa nhập cho việc thư giãn, khám phá và gắn kết. Dưới đây là một vài địa điểm thường thấy vườn giác quan:

• Trường học chuyên biệt và phổ thông
• Nhà dưỡng lão
• Nhà ở dân cư
• Trung tâm chăm sóc trẻ em
• Bệnh viện
• Khu vui chơi giải trí và công cộng

Để tận dụng tối đa lợi ích của vườn cảm giác, điều quan trọng là phải xem xét đối tượng mà khu vườn hướng đến. Điều quan trọng nữa là phải hiểu loại cây và đặc điểm nào sẽ tạo nên bầu không khí mong muốn tốt nhất. 

Hình 2: Vườn cảm giác khuyến khích khám phá và gắn kết

Một số lợi ích cụ thể của Vườn cam giác trong chăm sóc trẻ em:

• Giúp trẻ tìm hiểu về thiên nhiên

Nếu bạn đang tìm cách nuôi dưỡng mối quan hệ của trẻ với thiên nhiên, một khu vườn giác quan là lựa chọn hoàn hảo. Khu vườn giác quan là một môi trường kích thích, giúp trẻ luôn bận rộn, khơi dậy trí tò mò, đồng thời vừa vui tươi vừa thư giãn.

Trèo cây và những khu vực "bí mật" có thể là những nơi an toàn để khám phá và nuôi dưỡng cảm giác độc lập trong một môi trường quen thuộc. Một khu vườn giác quan là điều hoàn hảo để khơi dậy cảm giác sáng tạo, học hỏi và phiêu lưu.

• Chữa lành cho trẻ khuyết tật

Vườn giác quan có thể là nơi trú ẩn cho trẻ mắc chứng Rối loạn phổ tự kỷ (ASD). Tại Trung tâm Xuất sắc Els, vườn giác quan của họ “tôn vinh điểm mạnh và sở thích cá nhân, giảm căng thẳng và lo lắng, đồng thời khuyến khích sự tương tác xã hội” bằng cách kết hợp kích thích giác quan trong một môi trường yên tĩnh.

Vườn giác quan là một cách dễ dàng để người ngồi xe lăn trải nghiệm tất cả những lợi ích của thiên nhiên mà không gặp bất tiện nào. Hãy đảm bảo lối đi bằng phẳng (tức là không có gạch lát) và dọn dẹp rác thải thường xuyên.

Bất kỳ ai bị khiếm khuyết về giác quan như mù hoặc điếc chắc chắn đều có thể hưởng lợi từ một khu vườn giác quan. Bằng cách khuếch đại các giác quan khác, khu vườn cho phép mọi người tận hưởng một môi trường tràn ngập vẻ đẹp đa dạng.

Hình 3: Vườn cảm giác giúp trẻ tận hưởng môi trường tự nhiên theo nhiều giác quan

• Tăng cường sức khỏe tinh thần

Hóa ra, một luồng không khí trong lành thậm chí còn tốt hơn chúng ta nghĩ. Việc ra ngoài trời có thể cải thiện tâm trạng, hiệu suất làm việc và chức năng nhận thức tổng thể của trẻ. Một nghiên cứu năm 2019 cho thấy những trẻ lắng nghe âm thanh thiên nhiên có kết quả kiểm tra nhận thức tốt hơn đáng kể so với những trẻ nghe nhạc nền đô thị.

Một khu vườn giác quan không chỉ mang lại lợi ích cho sức khỏe bằng cách khuyến khích bạn ra ngoài mà còn giúp trẻ sống trọn vẹn hiện tại. Những khoảng thời gian chánh niệm có chủ đích (như ngồi trên ghế dài và chủ động lắng nghe các giác quan) có tác động sâu sắc đến khả năng học hỏi, phục hồi sau chấn thương và bệnh tật, đồng thời tăng cường khả năng sáng tạo và trí nhớ.

• Hỗ trợ sức khỏe thể chất

Một không gian ngoài trời khuyến khích trẻ dành thời gian hòa mình vào thiên nhiên sẽ mang lại lợi ích cho toàn bộ cơ thể. Tận hưởng khu vườn cảm giác dưới ánh nắng mặt trời là một cách tuyệt vời để bổ sung vitamin D, hỗ trợ sức khỏe miễn dịch và điều hòa tâm trạng. Hơn nữa, việc tham gia các hoạt động trồng rau củ quả tươi ngon cũng giúp tăng cường tổng lượng vitamin cần thiết cho cơ thể trẻ.Làm vườn cũng giúp bạn ngủ ngon hơn.

Hình 4: Tham gia làm vườn giúp trẻ cải thiện sức khoẻ thể chất

Ra ngoài vào buổi sáng giúp điều hòa nhịp sinh học, và mức cortisol thấp hơn đồng nghĩa với việc ít phải thức giấc vào nửa đêm hơn. Khi chăm sóc khu vườn, trẻ cũng đang chăm sóc chính mình. Làm vườn là một hình thức tập thể dục nhịp điệu nhẹ nhàng, giúp cải thiện sức khỏe tim mạch và phổi, đồng thời ngăn ngừa huyết áp cao và tiểu đường.

Trẻ em mắc chứng rối loạn xử lý cảm giác có xu hướng phản ứng cực đoan với kích thích cảm giác ở chỗ chúng bị kích thích quá nhiều hoặc quá ít. Điều này có thể do một số yếu tố gây ra, chẳng hạn như tự kỷ, chấn thương não và sinh non, v.v. Kết quả là, trẻ thường gặp các vấn đề về phát triển. Một khu vườn cảm giác có thể rất có giá trị trị liệu cho những người gặp vấn đề về cảm giác. Nó có thể được sử dụng như một nơi thư giãn và như một cách nhẹ nhàng để kích thích các giác quan. Loại môi trường này có thể trở thành nơi trẻ tự kỷ và các rối loạn xử lý cảm giác khác cảm thấy an toàn và thoải mái khi khám phá các giác quan của mình mà không cảm thấy bị choáng ngợp.

Tùy thuộc vào nhu cầu của trẻ, một khu vườn cảm giác có thể chủ yếu tập trung vào một giác quan, hoặc có thể kết hợp tất cả các giác quan. Đối với trẻ phản ứng quá mức với các kích thích, khu vườn cảm giác nên mang đến một môi trường thư giãn, và đối với trẻ có xu hướng phản ứng kém với các kích thích, khu vườn là một cách tuyệt vời để kích thích các giác quan. Đối với trẻ em không bị khuyết tật, một khu vườn cảm giác rất hữu ích vì nó là một công cụ giáo dục thú vị cho phép trẻ khám phá và tìm hiểu về các giác quan và thiên nhiên của mình. Khi ở trong vườn, trẻ được khuyến khích chạm, ngửi, nếm và tương tác với môi trường xung quanh. Đối với những người mắc chứng mất trí nhớ, khu vườn cảm giác có thể giúp họ bình tĩnh và hứng thú, đồng thời những khu vườn này cũng giúp đánh thức tất cả các giác quan.

Hình 5: Vườn cảm giác điều chỉnh hành vi phản ứng của trẻ em với môi trườn

Tổ chức một khu vườn cảm giác:

Khi lên kế hoạch cho một khu vườn cảm giác, điều quan trọng là phải có các yếu tố thu hút cả năm giác quan. Để kích thích thị giác, hay thị giác, màu sắc là một yếu tố quan trọng cần cân nhắc. Khi thiết kế một khu vườn, mọi người nên sáng tạo trong việc sử dụng màu sắc kích thích. Màu sắc có thể theo mùa, được bố trí để tạo độ tương phản tối đa hoặc được nhóm thành từng cụm. Màu sắc không chỉ liên quan đến cây cối. Hãy lựa chọn màu sắc cẩn thận khi thêm gạch, sỏi hoặc đá vào khu vườn. Khi thêm màu sắc, hãy tạo sự cân bằng giữa màu sắc tràn đầy năng lượng và màu sắc nhẹ nhàng, thư thái để tránh kích thích quá mức. Bướm và chim đầy màu sắc cũng bị thu hút bởi mật hoa và màu sắc của cây cối, góp phần tạo nên vẻ đẹp thị giác cho khu vườn.

Âm thanh là một yếu tố thú vị khác của một khu vườn cảm giác, và nó rất quan trọng để tạo ra một môi trường yên tĩnh. Một số loại cỏ cảnh tạo ra những âm thanh độc đáo, và tiếng lá xào xạc cũng mang lại cảm giác êm dịu. Các yếu tố nhân tạo như chuông gió và đài phun nước cũng góp phần tạo nên âm thanh cho khu vườn.

Hình 6: Trẻ em cảm nhận âm thanh trong vườn cảm giác

Mùi hương có thể khơi gợi nhiều cung bậc cảm xúc khác nhau, và việc lựa chọn cây trồng cần được cân nhắc kỹ lưỡng. Một số loài cây tỏa hương tự nhiên mà không cần chạm vào. Ví dụ, tất cả các loại hoa hồng đều tỏa hương tự nhiên vào không khí. Các mùi hương khác được tỏa ra khi lá hoặc cánh hoa được vò bằng tay, chẳng hạn như hoa phong lữ. Hãy cân nhắc kết hợp các mùi hương từ nhẹ nhàng đến nồng nàn hơn để tạo ra sự đa dạng và thú vị nhất. Các loại cây nên cân nhắc về mùi hương bao gồm kim ngân, oải hương, hoa violet, bạc hà và hoa cúc vạn thọ sô cô la, những loài hoa tỏa ra mùi hương giống như sô cô la.

Khám phá hương vị bằng cách trồng các loại thảo mộc ăn được và các loại cây khác trong vườn. Ví dụ về các loại hoa ăn được bao gồm hoa sen cạn, hoa anh thảo, hoa dâm bụt và hoa păng-xê. Cây ăn quả và cây ra rau cũng là một lựa chọn tự nhiên và hiển nhiên khi nói đến hương vị trong khu vườn giác quan.

Hình 7: Trẻ em thích thú với trải nghiệm cảm nhận mùi vị trong vườn cảm giác

Khi trồng hoa ăn được, hãy cẩn thận phân biệt chúng với các loại hoa không ăn được khác. Điều này đặc biệt quan trọng khi khu vườn dành cho trẻ em. Đặt các loại hoa ăn được cùng nhau ở một khu vực được chỉ định hoặc chỉ cần trồng các loại trái cây và rau củ dễ nhận biết. Về mặt xúc giác, hãy sử dụng các loại cây có kết cấu đa dạng, mang lại nhiều kích thích xúc giác. Ví dụ về các loại cây tốt cho kích thích xúc giác bao gồm tai cừu, loại cây có cảm giác mềm mại khi chạm vào. Cây gọng vó Cape là một loại cây dính và nhiều màu sắc, đồng thời cũng là loài ăn thịt. Cỏ thi là một loại cây khác tốt cho xúc giác, vì hoa của nó cứng và lá mềm. Cỏ lông vũ, hoa nón và cây lưu ly cũng là những loại cây bổ sung khác.

Tài liệu tham khảo:

[1] Rachel Abrams. 2024. How to Create a Sensory Garden for Kids. https://lawnlove.com/

[2] Charlotte S. Bingham and the Anna I. Snyder. 2025. "YOUTH SENSORY GARDENING MANUAL,". 7931 East Boulevard Drive Alexandria VA 22308

Ths.KTS. Nguyễn Hoàng Linh

Bộ môn Kiến trúc cảnh quan, Khoa Kiến trúc & Quy hoạch, Trường Đại học Xây dựng Hà Nội