HÌNH DUNG VỀ VÙNG ĐẤT LẤN BIỂN HÀ LAN: THIẾT KẾ CỦA OMA NĂM 1986

Tóm tắt:

Năm 1986, Văn phòng Kiến trúc Đô thị (OMA-Văn phòng kiến trú đô thị) Rem Koolhaas đã đưa ra ý tưởng thiết kế cảnh quan cho khu vực đất lấn biển Haarlemmermeer, nằm giữa Amsterdam, Leiden và Haarlem, phía Bắc Hà Lan. Các nhà đô thị học và quy hoạch đô thị muốn lên án chính sách đô thị vào những năm 1980 khi sự phát triển không gian của Hà Lan, từng được đặc trưng bởi sự khai hoang và quy hoạch đô thị táo bạo, khi đó đã đi vào bế tắc.

Trong khi dự án cho Haarlemmermeer dường như thể hiện sự hiện đại hóa của nền nông nghiệp như đặc trưng thiết kế của OMA, thì đây là một trong số ít trường hợp mà hình ảnh quá khứ, hiện tại và tương lai của cảnh quan vùng đất lấn biển của Hà Lan. OMA dung hòa mong muốn về các dự án công cộng mang tính đột phá và quy mô lớn với một xã hội đa dạng, các giá trị kinh tế phi vật thể và một hệ thống chính trị dường như đang phá hoại khả năng tạo ra một cảnh quan có ý nghĩa.

Năm 1986, Rem Koolhaas và OMA đã thiết kế Haarlemmermeer một vùng đất lấn biển rộng lớn ở khu vực trung tâm Hà Lan, có lịch sử phức tạp và mang tính biểu tượng cho văn hoá đất nước này. Vùng đất lấn biển này, rộng gần 200km², cho đến thế kỷ 19 là hồ lớn nhất Hà Lan, có biệt danh là 'Waterwolf' do đặc điểm tự nhiên hoang dã của nó. Năm 1837, Vua Willem I quyết định tát cạn hồ và năm 1855 Haarlemmermeer trở thành một đô thị, được bao quanh bởi một kênh đào, Ringvaart và đi qua từ đông bắc đến tây nam thông qua một kênh đào khác là Hoofdvaart. Khu vực này được chia thành từng lô theo cấu trúc lưới: cứ hai km lại có một con đường, và giữa hai con đường lại có một kênh đào. Các lô đất được bán cho những cư dân giàu có từ các thành phố xung quanh và họ cho nông dân từ khắp nơi đến thuê đất. Vào thế kỷ XX, nghề làm vườn đã được du nhập và các khu định cư dân cư đã được đô thị hóa: Nieuw–Vennep ở phía nam, và Hoofddorp ở giữa. Năm 1949, Schiphol ở phía Đông Bắc đã trở thành sân bay chính của Hà Lan từ nền tảng mở rộng căn cứ không quân, dẫn đến sự ra đời của nhiều khu công nghiệp và văn phòng.

Lịch sử của Haarlemmermeer vốn là một vùng canh tác nông nghiệp với cấu trúc lưới ô vuông mang tính nhân tạo có tiếp cận tốt với các thành phố lớn của Hà Lan và chịu tác động ngày càng lớn của sân bay Schiphol vốn là ý tưởng ban đầu trong thiết kế của OMA từ năm 1986. Dự án này là sản phẩm của mối quan hệ giữa chính trị, xã hội và cảnh quan trong những 1980 và nó minh họa cho chiến lược thiết kế của OMA đối với những vấn đề này.

Nieuw Nederland 2050 – Kế hoạch Hà Lan mới: mô hình vùng đất lấn biển mới

Dự án cho Haarlemmermeer được thực hiện nhân dịp diễn ra một triển lãm chuyên đề lớn tổ chức vào năm 1987 tại Amsterdam, có tên là Nieuw Nederland 2050 (Hà Lan mới 2050). Bốn kịch bản dài hạn cho năm 2050 đã được trình bày trước đông đảo khán giả trên các bản đồ và mô hình lớn nhiều màu sắc. Triển lãm là sáng kiến ​​của Nederland Nu als Ontwerp (NNAO-Bản thiết kế Hà Lan hiện tại), được thành lập vào năm 1984 và do nhà quy hoạch đô thị Dirk Frieling làm chủ tịch. Vào những năm 1970, Frieling là người đứng đầu văn phòng dự án phát triển thị trấn mới Almere, thủ phủ của tỉnh Flevoland, một vùng đất lấn biển rộng lớn được phát triển vào năm 1968 và là hòn đảo nhân tạo lớn nhất thế giới.

Động lực đằng sau NNAO là ý tưởng phản đối lại niềm tin hiện diện khắp nơi trong các nhóm chính sách vào giữa những năm 1980 rằng Hà Lan đã hoàn thành một xã hội có trật tự về mặt không gian: không cần quy hoạch đô thị tốn kém nữa. Một nhóm cá nhân thành viên của thế hệ cuối cùng của những nhà quy hoạch đô thị cứng rắn muốn lên án sự thờ ơ của chính phủ đối với sự phát triển của lãnh thổ Hà Lan, quốc gia từng được biết đến với các hoạt động táo bạo, tiến bộ và thực sự mang tính đột phá. Lời chỉ trích của họ hướng đến sự bế tắc ở một quốc gia đã tạo ra khoảng 4.000 vùng đất lấn biển bằng cách khai hoang các đầm lầy và vùng đất ngập nước.

Trớ trêu thay, mô hình chính trị mà NNAO đang chỉ trích lại được gọi là mô hình đất lấn biển phiên bản Hà Lan về việc hoạch định chính sách kinh tế và xã hội dựa trên sự đồng thuận của những năm 1980 và 1990. Quá trình lịch sử giành lại đất từ ​​biển, đòi hỏi phải liên tục bơm nước và bảo dưỡng đê, buộc các bộ phận có xung đột của xã hội phải hợp tác với nhau. Tương tự như vậy, vào cuối thế kỷ XX, đảng dân chủ xã hội cánh hữu và những người theo chủ nghĩa tự do kinh tế cánh tả đã cố gắng hòa giải những khác biệt của họ thông qua một chính phủ ôn hoà.

Mỗi kịch bản quy hoạch này được xây dựng kỹ lưỡng với tinh thần cẩn thận, năng động, có tính phản biện được xác định trong theo bốn đặc điểm: thái độ đối với tiến bộ công nghệ, phát triển hệ thống sản xuất, phát triển các vùng nông thôn và mối quan hệ giữa con người và môi trường. Dựa trên khái niệm đa chiều này, ba mươi lăm bản thiết kế đã được thực hiện, bảy thiết kế cho mỗi danh mục: một quy hoạch không gian quốc gia (1:250.000), một quy hoạch không gian khu vực (1:50.000), tiện ích công cộng, nông nghiệp, khu vực nước/giải trí và quản lý nước, giao thông, năng lượng và nhà ở.

Các chương trình khác nhau trong một khung mục tiêu ổn định:

Từ giữa những năm 1980, Koolhaas đã bày tỏ sự không đồng tình với việc tập trung vào trung tâm thành phố lịch sử và tuyên bố rằng vùng vùng ngoại vi nông thôn cần nhanh chóng có sự tham gia từ các kiến ​​trúc sư và nhà quy hoạch đô thị với một cấp độ lớn hơn. Các kiến ​​trúc sư của OMA có xu hướng muốn gìn giữ các giá trị truyền thống và phản biện lại cảnh quan Hà Lan đương đại. Ví dụ, vào năm 1993, 'Point City / South City' đã được phát triển - một 'dự án thiết kế lại Hà Lan'. Dự án đã được đưa vào năm 1995 trong cuốn sách “S, M, L, XL” có tên là 'Unlearning Holland' và được giới thiệu bằng một bài phản biện về tình trạng không gian hiện tại và cho rằng cần phải tái thiết lập truyền thống tái tạo vùng không gian màu mỡ này của đất nước.

Hình 1. Bản đồ Haarlemmermeer

Hình dung về cảnh quan vùng đất lấn biển Hà Lan:

Nhìn qua bản đồ Hình 1 sẽ thấy ngay các điều kiện (các khoảng không gian trống, các thành phố lịch sử, sự hiện diện đầy rẫy các khu vực mới hình thành vào thế kỷ 20, sự phát triển đô thị tự phát) cho việc nghiên cứu một vùng hiện đại của Châu Âu – nơi mà cảnh quan có nhiều sự tương phản cần được khám phá. OMA muốn thiết lập sự thống nhất và mạch lạc có đặc trưng và ý nghĩa. 

Phương án thiết kế của OMA năm 1986 trong triển lãm “Hà Lan mới 2050” là tạo ra hình ảnh trực quan sắc nét về các dạng thức phát triển đa dạng. Thiết kế được phát triển theo bố mô hình tổ chức dựa trên hiện trạng: các khu định cư đô thị tập trung; mạng lưới đất nông nghiệp phân lô đa dạng; đường giao thông đã ổn định và nhiều giao cắt vuông góc với đường giao thông. Mô hình và sơ đồ quy hoạch (Hình 2-4) đã thể hiện rõ một nửa phía Tây vùng đất lấn biển được phát triển trở thành khu vực thuần xanh hoặc nông thôn, nơi có thể coi là một khoảng đệm an toàn cho các đường băng trong tương lai của sân bay Schiphol. Phần phía Nam của khu vực này được dành riêng cho mô hình du lịch hoa. Khu vực phía Tây của xa lộ (dẫn từ Rotterdam đến Schiphol và Amsterdam) sẽ có các khu vực sản xuất quy mô lớn xuất hiện thay vì sản xuất nông nghiệp. Ở phía Đông của xa lộ, nối trung tâm vân chuyển hàng hoá của sân bay và dẫn đến vùng ngoại ô Amsterdam là một kiểu loại thung lũng Silicon mới xuất hiện, chủ yếu là các nhà máy và tòa nhà văn phòng cao tầng. Kế tiếp về phía Đông Nam là hồ Westeinderplassen, một khu vực giải trí hiện có để bơi lội, chèo thuyền, lướt sóng và chèo thuyền, với nhiều hòn đảo nhỏ. Khu vực này được mở rộng trong dự án OMA bằng cách bổ cập nước ngọt ở biên giới phía đông nam của Haarlemmermeer, tạo điều kiện cho các hình thức nuôi cá, thảm thực vật và giải trí.

Hình 2. Mô hình vùng đất lấn biển Haarlemmermeer của OMA 1986

Hình 3. Bản đồ hiện trạng vùng đất lấn biển Haarlemmermeer của OMA 1986

Hình 4. Bản đồ quy hoạch vùng đất lấn biển Haarlemmermeer của OMA 1986

Vào thời điểm đó, đề xuất của OMA và cảnh quan vùng đất lấn biển đã nhận được nhiều phản hồi trái chiều. Tuy nhiên, theo quan điểm đương đại của thể kỷ 21 khi so sánh với các dự truyền thống của OMA, Haarlemmermeer năm 1986 có thể bộc lộ ý nghĩa thực sự và giá trị lịch sử của nó. Cảnh quan của Haarlemmermeer được OMA mô tả là sự kết hợp của các chương trình xã hội Hà Lan coi là có giá trị và quan trọng cùng với các hoạt động kinh tế và có lợi ích lớn. Đồng thời, đồ án thể hiện sự táo bạo khi coi các vùng đất lấn biển không phải là một khu vực tự nhiên cần được bảo tồn hoàn toàn mà đó còn là một thực tể văn hoá và lịch sử cần được nghiên cứu và chuyển đổi liên tục. Thậm chí trong còn hơn thế nữa, trong bối cảnh đương đại sẽ không còn sự khác biệt nào giữa thiên nhiên và văn hoá. Nhìn chung, Haarlemmermeer của OMA tượng trưng cho hệ thống tổng thể của Hà Lan vào cuối những năm tám mươi. Đề xuất của OMA đã góp phần thúc đẩy tính năng động và linh hoạt của tư duy và phương thức quy hoạch không gian tại Hà Lan.

Hình 5. Minh hoạ giải pháp quy hoạch cảnh quan vùng đất lấn biển Haarlemmermeer của OMA 1986

Kết luận: cảnh quan vùng của Hà Lan:

Vùng đất lấn biển Haarlemmermeer do OMA thiết kế cho thấy hiện trạng của cảnh quan đặc trưng Hà Lan cũng như hướng đi của nó. Nhận ra hiện trạng cảnh quan với không gian trống rộng lớn ở gần các thành phố lịch sử, sự phát triển rộng rãi các khu vực hiện đại và các khu đô thị ngoại ô – tất cả các yếu tố này được thể hiện trong cảnh quan vùng tương phản ở châu Âu, đồ án muốn mang đến sự hoà giải các xung đột này và thể hiện tinh thần văn hoá của Hà Lan.

-------------------------------------------------------  

GVC. ThS. KTS. Phùng Thị Mỹ Hạnh lược dịch từ bài báo của Christophe Van Gerrewey (2015) Imagining the Dutch polder landscape: a design by OMA from 1986, Journal of Landscape Architecture, 10:3, 20-27, DOI: 10.1080/18626033.2015.1094900